سناریوهای آینده حضور داعش در عراق و سوریه
-گفتگو با دکتر امیرحسین ابراهیم
کارشناس مسائل سوریه
در یک سال گذشته و به‌ویژه در ماه‌های اخیر وضعیت کنونی داعش در سوریه و عراق یا تحولاتی نوین همراه شده است. دراین‌بین برای بررسی بیشتر وضعیت کنونی و فراروی داعش گفتگویی با دکتر ابراهیم داشته‌ایم:
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: وضعیت کنونی داعش در سوریه با یک سال گذشته چه تغییراتی ایجادشده است؟
دو موضوع اتفاق افتاده است. یکی موضوعی است که در سه تا چهار ماه گذشته شاهد آن بوده‌ایم و داعش به‌سرعت بخش قابل‌ملاحظه‌ای از قلمرو خود را هم در سوریه و هم در عراق ازدست‌داده است. البته این موضوع الزاماً به معنی تضعیف این گروه در کوتاه‌مدت نیست، زیرا آن‌ها می‌توانند همچنان به عضوگیری و به عملیات تروریستی ادامه دهند. یعنی از دست دادن این سرزمین‌ها، لااقل در کوتاه‌مدت به آن‌ها لطمه‌ای نمی‌زند. موضوع دوم این است اقدام نیروهای هوایی ارتش روسیه از یک‌سو و پیش روی پیشمرگه های کرد از سوی دیگر و موفقیت‌های ارتش عراق و سوریه بر روی زمین داعش را در میان‌مدت بسیار تضعیف خواهد کرد. یعنی اگر آن‌ها رقه را در سوریه و موصل را در عراق از دست بدهند، روحیه سازمان به‌قدری لطمه خواهد دید که انجام عملیات عضوگیری را برای آن‌ها (چون القاعده) دشوار می‌کند.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: با توجه به پتانسیل‌های منطقه‌ای و بین‌المللی داعش، بازیگران غربی چه نگاهی به داعش دارند؟
در جامعه‌شناسی سیاسی اصطلاحی به نام پیامدهای محاسبه‌ناپذیر وجود دارد. سازمان‌هایی مانند داعش و پیش از آن القاعده، طالبان بر اساس پس‌زمینه‌هایی در جهان اسلام در میان سنیان و امواجی در طول دهه هفتاد و هشتاد میلادی برای استقرار ایدئولوژی‌های اسلامی برخاسته بود، این امکان را به دول غربی می‌داد که برای ستیز با کمونیسم، از این ایدئولوژی بهره‌برداری کند و به آن بال‌وپر دهد. لذا سازمان‌هایی به وجود آمد که تحت کنترل دول غربی نبوده‌اند و نیستند. طالبان و القاعده زمانی با کمک ایالات‌متحده، اداره اطلاعات ارتش پاکستان و با سرمایه‌گذاری دولت عربستان سعودی به وجود آمد، ولی امروزه وابسته به ایالات‌متحده آمریکا نیست. این موضوع در مورد داعش نیز صدق می‌کند. البته داعش مسئول خلأ قدرت است. یعنی آمریکایی‌ها به نحو نادرست و نابخردانه‌ای عراق را اشغال کردند و به نحو نابخردانه‌ای نیز از عراق خارج شدند، این خلأ قدرت و سیاست دوگانه آمریکا در منطقه قابلیت ایجاد داعش و امثال آن را می‌داد. یعنی در حال حاضر در غرب آفریقا از بوکوحرام تا سوریه و عراق تا جنوب شرقی آسیا یا گروه ابوسیاف در دنیا پراکنده هستند. همچنین مسائل داخلی جهان اسلام و ستیزی در دنیای مسلمین با مسئله سکولاریزاسیون و درونی کردن ارزش‌های غربی، بحران عمیقی را به وجود آورده است که زمینه اصلی ظهور بنیادگرایی اسلامی‌شده است. اما دول غربی نیز از آن بهره‌برداری کرده و در مورد داعش نیز موضوع به همین ترتیب بوده است. اما در حال حاضر از نظارت آن‌ها خارج‌شده است. چنانچه اکنون همه تمایل دارند که داعش نابود شود. اما علت اصلی پیدایش گروه‌های این‌چنینی با نابودی داعش از بین نخواهد رفت.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: در وضعیت کنونی قطر، عربستان و سایر بازیگران عربی چه نگاهی به داعش دارند؟
در حال حاضر آن‌ها نیز داعش را مزاحم بزرگی می‌دانند. چنانچه در یک یا دو سال پیش قطر کمک می‌کرد، عربستان سعودی بااحتیاط بیشتری پشتیبانی می‌کرد و ترکیه به‌طور قطعی پشتیبانی می‌کرد. اما در حال حاضر همه آن‌ها گمان می‌کنند که داعش خصمی منطقه‌ای است و دیر یا زود مزاحم آن‌ها هم خواهد شد. این موضوع را در تغییر سیاست ترکیه می‌توانیم ببینیم. دراین‌بین اسرائیل برنده اصلی ظهور داعش در منطقه قطعاً تا به امروز بوده است. یعنی سود فرسایش در منطقه به اسرائیل رسیده است. دو کشور عربی که لشکرهای عظیم مکانیزه داشتند و قادر بودند با اسرائیل بجنگند، (یعنی سوریه و عراق،) به‌عنوان کشور- ملت، اصلاً روی نقشه جغرافیایی وجود ندارند. یعنی عراق به‌عنوان یک کشور و سوریه به‌عنوان یک کشور وجود ندارد و انرژی حزب‌الله در سه و نیم سال گذشته فقط صرف جنگ با داعش شده است. زیرا به‌طور مداوم در حال جنگ با داعش است. بنابراین ظهور اسلام سلفی ازنظر مسئله پیامدهایی که مترتب است، تا به امروز به سود رژیم اشغالگر قدس بوده است.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: چه عواملی بر آینده نقش داعش تأثیر می‌گذارد؟
واقعیت این است که مادامی‌که بحران‌های منطقه‌ای وجود داشته باشد و رژیم‌های عاقلی سرکار نباشند و سیاست غرب به‌صورت دوگانه پیش رود، گروه‌های دیگری مانند داعش ولی با همین مشی و سیاست ظهور خواهند کرد. بنابراین، نابودی داعش به معنی نابودی سلفیسم در منطقه و در جهان نیست. اما به‌هرحال آنچه در سوریه و عراق رخ‌داده است، تضعیف این سازمان است. آن‌ها در طول این مدت بیش از یک‌چهارم قلمرو خود را در سوریه و بیش از یک‌سوم قلمرو خود را در عراق از دست دادند و در حدود ده تا پانزده هزار نفر از اعضای داعش کشته‌شده و یا قابلیت جنگ را ازدست‌داده و یا به ترکیه و جاهای دیگر متواری شده یا سازمان داعش را ترک کرده‌اند. در یک‌کلام داعش وضعیت خوبی ندارد. اما نابودی آن‌ها به معنای نابودی سلفیسم به‌طورکلی نیست. در کنار این نیز باید دانست که اگر آن‌ها قادر نباشند نفت را از موصل خارج و بفروشند سرمایه آن‌ها از کف رفته است و عضوگیری و انجام عملیات برای آن‌ها بسیار دشوار خواهد شد. نکته دیگر این است که سرنوشت مسلمانان در ممالک غربی چه خواهد بود. آیا آن‌ها قادرند که با جوامع میزبان خود کنار بیایند و به‌نوعی مسئله مسلمان بودن به‌عنوان هویت سیاسی در دنیای غرب حل شود و به سمت افکار رادیکال رانده نشوند. به‌علاوه آنچه جایگزین داعش می‌شود چیست. آیا کشور جدید کردستان است؟ یا دولت سوریه می‌تواند این مناطق را بگیرد؟ یا ترک‌ها عملاً بخشی از خاک عراق و سوریه را اشغال می‌کنند و اگر اشغال کنند، جمهوری اسلامی ساکت خواهد ماند؟
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: ازنظر میدانی و جغرافیایی در عراق چه وضعیتی خواهند داشت؟
در عراق، وضعیت داعش بستگی تام به این موضوع دارد که مداخله دولت ترکیه به چه صورتی انجام شود. اگر آن‌ها موصل را به دولت ترکیه بسپارند و میدان را خالی کنند و حتی قادر باشند در صورت اجازه دولت ترکیه به داخل خاک ترکیه عقب‌نشینی کنند، داعش از بین نرفته است و فقط از یکجا به‌جای دیگر منتقل‌شده است. اما اگر چنین اجازه‌ای ندهند یا ترک‌ها مایل باشند که داعش تلفات دهد (درحالی‌که ارتش عراق در حال پیشروی است و آمریکایی‌ها که آن‌ها را درهرحال بمباران می‌کنند، جمهوری اسلامی و از سوی دیگر روسیه که به دنبال نابودی داعش است،) ائتلافی منطقه‌ای عملاً دوست دارند این سازمان وجود نداشته باشد. در این شرایط ممکن است با تلفات بسیار سنگین عملاً هسته سازمان حداقل در عراق فروبپاشد. در این حال با توجه به این‌که دولت اردوغان در ترکیه وجود دارد و سازمان امنیت ترکیه در پیدایش داعش مؤثر بوده است و در اشغال موصل توسط داعش، ترک‌ها به این سازمان کمک کرده‌اند، این امر به فروپاشی داعش منجر نخواهد شد. یعنی ما واقعاً صداقتی در دولت ترکیه نمی‌یابیم و به‌هیچ‌وجه در دولت اردوغان قابل‌مشاهده نیست. لذا من فکر می‌کنم اردوغان با جمهوری اسلامی در عراق کوچک‌ترین منفعت مشترک ندارد.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: چند سناریو برای آینده داعش می‌توان مدنظر قرارداد؟
مشخصاً دو سناریو وجود دارد. یکی این‌که داعش شکست بسیار سنگینی بخورد، محاصره شود و تلفات سنگینی بدهد. در داستان موصل و سوریه نیز به همین ترتیب است. در این صورت این سازمان فرومی‌پاشد و عضوگیری برای آن‌ها بسیار سخت خواهد شد. یکی دیگر این است که آن‌ها قادر باشند با کمک دولت ترکیه میدان را خالی، موصل را به ترک‌ها بسپارند و با حداقل تلفات از منطقه خارج شوند، در این صورت توان عملیاتی خود را تنها برای تروریسم حفظ می‌کنند.
