تغییر ولیعهد و پیام‌ها و پیامدهای جایگزینی محمد بن سلمان، گفتگو با حسن هانی زاده، کارشناس عربی
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام
برکناری محمد بن نایف، ولیعهد سابق عربستان و جایگزینی محمد بن سلمان، فرزند پادشاه عربستان به‌عنوان ولیعهد جدید در شرایطی است که این امر پیام‌ها و پیامدهایی دارد. گفتگوی زیر در همین زمینه است.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: تغییر ولیعهد در عربستان چه پیام‌های مختلفی دارد؟
برکناری محمد بن نایف، ولیعهد سابق عربستان و جایگزینی محمد بن سلمان، فرزند پادشاه عربستان به‌عنوان ولیعهد جدید، برآیند سفر اخیر دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا به ریاض است. با توجه به این‌که آمریکا احساس کرده است که مرگ پادشاه عربستان نزدیک است و با توجه به ساختار سنتی باید یکی از برادران پادشاه به قدرت برسد، لذا آمریکایی‌ها به پادشاه عربستان پیشنهاد کردند که فرزند خود را به‌عنوان ولیعهد منصوب کند. آمریکایی‌ها بعد از مرگ ملک عبدالله، پادشاه سابق، تلاش کردند تا نسل سوم خاندان سعودی را به قدرت برسانند. به این دلیل که محمد بن سلمان هم با رژیم صهیونیستی و هم با لابی صهیونیستی در آمریکا و هم با آمریکا ارتباط تنگاتنگی دارد، سعی کردند او را به قدرت برسانند تا بتوانند اهداف خود را سریع‌تر و سیال‌تر، اعمال کنند.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: رویکرد اقتصادی، اجتماعی و همچنین تمایل به تغییرات اجتماعی در جامعه عربستان تا چه حدی نگاه به ولیعهدی جدید دارد؟
ولیعهد عربستان سعی می‌کند که ساختار سنتی عربستان را تغییر دهد و شرایطی فراهم کند که یک نظام مدرن را در عربستان پیاده کند. لذا ازنظر اقتصادی سعی می‌کند که با استفاده از درآمدهای نفتی پروژه‌های بلندپروازانه ای را در عربستان پیاده کند، اما ساختار سنتی عربستان و نفوذ فوق‌العاده علمای وهابیت در عربستان مانع از این خواهد شد که ولیعهد جوان عربستان بتواند سیاست‌های خود را در سطح داخل اعمال کند. اما در سطح منطقه طبیعی است که با کمک آمریکا و عربستان سعودی، سیاست‌های کاملاً تهاجمی در پیش خواهد گرفت و سعی خواهد کرد که در کنار اسرائیل و آمریکا علیه محور مقاومت وارد عمل شود.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: با توجه به دامنه شکاف در داخل خاندان آل سعود، در حال حاضر چه طیف‌هایی از جامعه عربستان مخالف ولیعهد جدید هستند؟
بر اساس ساختار موجود، دو طیف مهم در پیکره رژیم آل سعود حضور دارند، یکی طایفه السدیری است که پادشاه عربستان و فرزند وی، محمد بن سلمان وابسته به این طایفه است و این قبیله هم چسبندگی بیشتری به وهابیت دارد. یعنی اغلب علمای وهابیت از طایفه السدیری هستند. درحالی‌که قبیله الشمری در مقابل قبیله السدیری قرار دارد و بخشی از شاهزادگان وابسته به قبیله الشمری هستند و در حال حاضر از اهرم‌های قدرت و از پیکره رژیم عربستان خارج شده‌اند. بعد از مرگ ملک عبدالله (که به طایفه الشمری وابسته بود،) این طایفه از چرخه قدرت خارج شدند و در حال حاضر به‌عنوان یک گروه مخالف قدرتمند در مقابل پادشاه و ولیعهد قرار دارند، لذا ممکن است در آینده تقابلی میان این دو قبیله به وجود بیاید. اما به‌هرحال به نظر می‌رسد که قبیله السدیری با برخورداری از قدرت سیاسی بالا مانع تحرکات مخالفین خود در طایفه الشمری شود.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: ویژگی‌های شخصیتی ولیعهد جدید در حوزه‌های سیاسی خارجی عربستان چیست؟
محمد بن سلمان یک جوان کم‌تجربه با تنها سی‌ودو سال سن است و با توجه به نگاه کاملاً تهاجمی و بلند پروازانه، چسبندگی خاصی به آمریکا و رژیم صهیونیستی دارد، به همین دلیل به نظر می‌رسد که یک سری راهبردهای بلند پروازانه ای از سوی محمد بن سلمان مطرح‌شده است. با توجه به این‌که نگاه بن سلمان نسبت به محور مقاومت و به ایران و حزب‌الله و مسئله فلسطین، کاملاً تهاجمی است؛ به نظر می‌رسد که این شخصیت افراطی و ماجراجو می‌تواند سیاست‌های دونالد ترامپ را در منطقه اعمال کند. به نظر می‌رسد که آمریکایی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که نباید در ماجراجویی خط‌شکن باشند و باید عربستان و برخی کشورهای منطقه به نیابت از آمریکا عمل کنند تا هزینه‌های مالی آمریکا را به لحاظ نظامی و سیاسی کاهش دهند و خود، این هزینه را متحمل شوند. در حال حاضر عربستان به نیابت از آمریکا سعی می‌کند سیاست‌های آمریکا را در منطقه اعمال کند.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: نگاه ولیعهد جدید به بحران سوریه، یمن و… چیست؟
به‌هرحال او نقش تهاجمی‌تری را ایفا خواهد کرد. به نظر نمی‌رسد که محمد بن سلمان نسبت به ایران، حزب‌الله، سوریه و عراق نگاهی منصفانه داشته باشد، و سعی خواهد کرد که سیاست‌های دونالد ترامپ را عملیاتی کند و نقش چالشی‌تر و تهاجمی‌تر در مورد سوریه، حزب‌الله و یمن ایفا کند. به نظر می‌رسد با انتساب بن سلمان به‌عنوان ولیعهد، منطقه شاهد بحران‌های بیشتری خواهد شد.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: با توجه به وضعیت کنونی، در چه صورتی ممکن است در تحولات آینده عربستان مسئله بازگشت به‌نظام پیشین تعیین پادشاه مدنظر قرار گیرد؟
در حال حاضر آمریکایی‌ها سعی می‌کنند که انتقال قدرت را در صورت مرگ پادشاه مدیریت کنند و بعد از مرگ پادشاه، فرزند او محمد بن سلمان به قدرت برسد، اما به قدرت رسیدن او به‌عنوان پادشاه قطعاً با یک سری چالش‌های داخلی مواجه خواهد شد و وجود شاهزادگان درجه اول یا نسل اول خاندان سعودی موجب خواهد شد که اختلافات میان نسل اول و دوم و سوم بروز کند و این‌یک چالش جدی برای عربستان است. به نظر می‌رسد که آمریکایی‌ها بدون توجه به بافت قبیله‌ای عربستان، سعی می‌کنند که محمد بن سلمان که نگاهی کاملاً مدرن به جامعه عربستان دارد را در رأس قدرت قرار بدهند و این موضوع به‌نوعی در جامعه سنتی عربستان مشکل به وجود خواهد آورد.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: با توجه به تحولات جدید آیا ممکن است واکنش اجتماعی خیلی تندی در سال‌ها یا ماه‌های آینده بر ضد جریان کنونی قدرت را شاهد باشیم؟
بله، قطعاً علمای وهابی افراطی با هرگونه تغییری در ساختار اجتماعی و دینی عربستان مخالف هستند. ضمن این‌که طایفه الشمری که فاصله زیادی با وهابی‌ها دارد، سعی می‌کند که برای مقابله با محمد بن سلمان و برنامه‌های مدرنیزه کردن جامعه عربستان به وهابیت نزدیک شود و بتوانند جبهه گسترده‌ای علیه محمد بن سلمان ایجاد کنند. این امر ممکن است به جنگ داخلی در عربستان منجر شود. به‌علاوه این امر خشم نسل اول خاندان سعودی را برانگیخت، زیرا این شیوه‌ای غیرمتعارف در پیکره رژیم آل سعود است، زیرا بعد از مرگ پادشاه معمولاً برادر کوچک‌تر وی به پادشاهی می‌رسید، اما پیش‌بینی می‌شود با مرگ پادشاه عربستان، فرزند وی به قدرت خواهد رسید و این‌یک سنت‌شکنی تلقی می‌شود.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: چه چالش‌های مهمی فراروی افزایش قدرت ولیعهد جدید است؟
یکی از مشکلاتی در حال حاضر عربستان، هزینه‌های سنگین ماجراجویی است. عربستان سعودی در طول شش سال گذشته، به‌ویژه پس از بروز بحران‌های عربی، به‌خصوص سوریه هزینه‌های مالی زیادی پرداخت کرده است، همچنین جنگ علیه یمن که ده‌ها میلیارد دلار هزینه برای عربستان به دنبال داشته است و همچنین عربستان برای همسو ساختن کشورهای اسلامی و عربی علیه محور مقاومت ده‌ها میلیارد دلار هزینه کرده است و این هزینه‌های سنگین باعث شد که پروژه‌های عمرانی در عربستان متوقف شود و حتی بودجه سال 2017 عربستان با کاهش یک‌صد میلیارد دلاری مواجه بوده است.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: آیا ممکن است در سطح شورای همکاری خلیج‌فارس و یا در سطح منطقه‌ای سلمان نتواند جایگاه مناسبی در ولیعهدی پیدا کند؟
با توجه به تجربه کم محمد بن سلمان و نقش تهاجمی وی علیه قطر و سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس، مثل پادشاه عمان و کویت، به نظر می‌رسد که محمد بن سلمان باسیاست‌های افراطی، شورای همکاری خلیج‌فارس را دچار فروپاشی کند و شروط سیزده‌گانه‌ای که اخیراً عربستان برای قطر تعیین کرده است، به برخورد نظامی بین عربستان و قطر منجر شود.
