رویکردها و نگاه‌ها به دولت فدرال یکپارچه در عراق
– گفتگو با دکتر حسن هانی زاده
کارشناس مسائل عراق
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام
چندی پیش نخست‌وزیر عراق با تأکید بر ضرورت ایجاد مصالحه و آشتی اجتماعی در کشورش، تأکید کرد، ما خواهان ایجاد دولت فدرال یکپارچه در عراق هستیم. دراین‌بین با توجه به نوع نگاه‌های مختلف به مسئله فدرالیسم در شرایط کنونی عراق گفتگویی با دکتر حسن هانی زاده داشته‌ایم:
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: علل توجه دولت کنونی عراق به دولت فدرال و یکپارچه چیست؟
درواقع دولت آقای حیدر العبادی نگاه کاملاً متفاوتی نسبت به اقلیت‌ها و قومیت‌های موجود در عراق دارد. طرح آقای جو بایدن معاون رئیس‌جمهور امریکا در مورد تجزیه عراق به سه بخش شیعه‌نشین، سنی نشین و کردنشین مسئله‌ای است که می‌تواند قوام و چارچوب ملی عراق را دستخوش خطر کند. لذا آقای حیدر العبادی اعتقاد راسخ دارد که در چارچوب یک فدرالیسم ملی می‌تواند از تجزیه عراق و هم‌چنین گسست میان دولت مرکزی و قومیت‌های مختلف جلوگیری کند. به همین دلیل به نظر می‌رسد که این راه‌حل یعنی اتحاد فدرالی در درون عراق و خودگردانی به همه قومیت‌های موجود در عراق مناسب‌ترین راه‌حل برای جلوگیری از تجزیه عراق باشد. دراین‌بین اقلیم کردستان عراق تجربه 25سالهای در خودگردانی دارد و می‌تواند در چارچوب یک فدرالیسم داخلی در عراق امور اقلیم کردستان را به‌خوبی اداره شود. ولی با توجه به اینکه سایر قومیت‌ها تجربه خودگردانی کمتری دارند، لذا به نظر نمی‌رسد که در مورد سایر قومیت‌ها طرح فدرالیسم عراق پاسخ دهد. بنابراین ابتدا می‌بایست از اقلیم کردستان شروع شود که تجربه گران‌سنگی در این خصوص داشته است و از تجزیه عراق و گسست میان اقلیم کردستان و دولت مرکزی جلوگیری کند.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: ملی‌گرایان و احزاب مختلف شیعه چه نوع نگاهی نسبت به بحث دولت فدرال یکپارچه در عراق دارند؟
قومیت‌گراها و ملی‌گراها در عراق جایگاه مهمی دارند. نگاه پان عربیستی در عراق کاملاً پررنگ است و این از زمان حاکمیت حزب بعث ادامه داشته و هنوز هم رگه‌هایی از پان عربیستی در میان طیف‌های سیاسی عراق و شخصیت‌های مؤثر عراقی وجود دارد، درواقع آن‌ها مایل نیستند طرح فدرالیسم در عراق پیاده شود. در این راستا شیعیان هم دودسته هستند. شیعیانی (به اعتبار اینکه در دوران حاکمیت حزب بعث اقلیت‌های قومی بیشترین فشارها را تحمل کردند و حتی شیعیان که اکثریت را تشکیل می‌دهند در زمان صدام رنج مضاعفی را تحمل کردند) که با سایر قومیت‌های موجود در عراق مثل کردها، ترکمن‌ها، صائبی‌ها، ایزدی‌ها نوعی هماهنگی و نگاه عاطفی دارند و لذا مشکل خاصی با فدرالیسم ندارند اما به‌هرحال شاکله عراق و شاکله ملی و قومیت‌گرایی عراق قطعاً در برابر فدرالیسم و انجام طرح فدرالیسم است و از آن ممانعت می‌کند.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: جریان‌های مختلف اهل سنت عراق چه نوع نگاهی به فدرالیسم در بحث کنونی دارند؟
جریان‌های اهل سنت عراق فدرالیسم را فقط برای خود می‌خواهند و حقی برای سایر قومیت‌ها قائل نیستند. این نوعی فرهنگ درگذشته در میان اهل سنت عراق نهادینه شده است. یعنی نگرش برخی جریان‌های اهل سنت نسبت به سایر قومیت‌ها چه شیعه و چه کرد یک نگرش تحقیرآمیز است. لذا آن‌ها (به اعتبار اینکه بیشتر کشورهای عربی اهل سنت هستند و اهل سنت عراق از یک پشتوانه مهم منطقه‌ای برخوردار است،) خود را صاحب حق می‌دانند که در حاکمیت عراق دست بالایی داشته باشند و سایرین تحت نفوذ آن‌ها باشند. بنابراین تکیه اهل سنت عراق بیشتر به کشورهایی مثل عربستان، مصر، قطر و سایر کشورهای عربی موجب شده مایل نباشند مسئله فدرالیسم در عراق پا بگیرد.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: جریان‌های مختلف کردی اتحادیه میهنی و دموکرات چه نگاهی به فدرالیسم و آینده عراق دارند؟
با توجه به اینکه کردهای عراق در طول هشتاد سال گذشته مشقت‌های زیادی متحمل شدند، لذا در چارچوب ملی عراق و در چارچوب حفظ تمامیت ارضی عراق فدرالیسم می‌تواند به همگرایی ملی در عراق کمک کند و اقلیم کردستان را در چارچوب عراق حفظ کند و اقلیم کردستان باید در این خصوص به‌عنوان یک اقلیم پیشرفته و دارای ارزش‌های اقتصادی و فرهنگی موردتوجه قرار بگیرد. در حال حاضر تجربه 25 سال گذشته اقلیم کردستان یک خودگردانی را تجربه کرده است می‌توان خودگردانی را در سایر نقاط عراق تعمیم داد.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: با توجه به وضعیت موجود چه چالش‌هایی فراروی ایجاد دولت فدرال یکپارچه در عراق وجود دارد؟
طبیعی است که برخی از کشورهای منطقه مایل نیستند که این تجربه در عراق عملیاتی و اجرایی شود. بسیاری از کشورهای منطقه احساس خطر می‌کنند و هم‌چنین اهل سنت عراق مایل نیستند به اعتبار اینکه اقلیت هستند، این طرح پیاده شود. ضمن اینکه قومیت‌گراها و پان‌عربیسم‌های موجود در عراق هم مانع از این می‌شود که این تجربه در عراق عملیاتی شود.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: در وضعیت کنونی چه بسترها و الزاماتی برای ایجاد یک دولت فدرال و یکپارچه وجود دارد؟
عراق یکپارچه می‌تواند جایگاه خود را چه در حوزه‌ی عربی و چه در حوزه‌ی اسلامی در سطح جهان ارتقا ببخشد. در طول سالهای گذشته عراق جایگاه خود را حتی در میان کشورهای عرب منطقه و عضو اتحادیه عرب از دست داده است. چنانچه سایر کشورهای عربی نگاهی منصفانه نسبت به عراق ندارند و سعی می‌کنند که عراق تضعیف‌شده باقی بماند. اگر عراق یک چارچوب ملی مشخصی را برای مقابل با تهدیدهای منطقه و خارجی تعریف کند، می‌تواند با حفظ همه اقوام موجود در عراق با این چالش‌ها مقابله کند.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: در چه صورتی دولت فدرال و یکپارچه عراق تشکیل و در چه صورتی تشکیل نخواهد شد؟
اگر مسئله فدرالیسم در عراق عملیاتی شود، قطعاً یکسری محسنات و مشکلاتی دارد. مشکل اینجاست که سایر قومیت‌ها به‌جز کردها از تجربه کافی برای خودگردانی و تشکیل حاکمیت فدرالی در عراق برخوردار نیستند ، این‌یک مشکل جدی است. ضمن اینکه کشورهای عربی در صورت انجام پروسه فدرالیسم در عراق سعی می‌کنند که قومیت‌ها را در برابر هم قرار دهند و نوعی جنگ داخلی را به عراق تحمیل کنند.
