پیچیدگی های روابط اسلام و غرب – بخش اول: دیدگاه غرب نسبت به جهان اسلام | معصومه طالبی / پژوهشگر موسسه آینده پژوهی جهان اسلام

امروزه تصوری غربی از اسلام وجود دارد که آن را دین خشونت و مهمترین تهدید جهانی پس از جنگ سرد، و مترادف با گروههای تندروی اسلامی، می شمارد. از طرف دیگر مسلمانان، غربی ها را به سبب حمایت بدون دلیل از اسرائیل، عملکرد بد در بوسنی، چچن و کشمیر، مورد مواخذه قرار می دهند(اسپوزیتو و همکاران، 1384 : 19). بنابراین هم جوامع اسلامی و هم جوامع غربی با چالش های اساسی در مورد یکدیگر روبرو هستند و میان جهان اسلام و غرب نوعی بی اعتمادی و هراس شکل گرفته است که در جای خود قابل تامل است. در بخش اول این مقاله دیدگاه غرب نسبت به اسلام مورد بررسی قرار می گیرد تا علت و یا دلایل اصلی این ستیز علیه اسلام و جهان اسلام مورد واکاوی قرار گیرد.

اسلام دینی است که از خاورمیانه تا شمال آفریقا، از اروپا تا قلب آفریقای سیاه، از روسیه تا مناطق جنوب شرق آسیا را در نوردیده است و ماهیتی جهانی دارد. «بنابر آمار موجود، اسلام نسبت به سایر ادیان، از نظر رشد و گسترش – چه در غرب و چه در سطح جهان- در رتبه اول قرار دارد(اسپوزیتو و همکاران، 1384 : 13)». خصوصیاتی که اسلام را نسبت به سایر ادیان برجسته می نماید این است که اسلام، ‌قبل از هر چیز دینی الهی و جهانی و راهی برای حیات و ممات انسان‌هاست و نباید آن را منحصراً ویژگی مرد‌می ‌پنداشت که از خارج به اروپا یا آمریکا در آمده‌اند. «ضمن آنکه اسلام به عنوان یک منبع هویت اجتماعی، قدرت بسیج عمومی در جهت سیاسی را نیز دارا می باشد(حیدرزاده نائینی، 1380: 96)». این نکات مهم، تنها دلایل موجود غرب برای اسلام هراسی نیست و دلایل چند دیگری نیز وجود دارند که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد.

آنچه اسلام را در نظر غربی ها تنها گزینه محتمل برای مواجهه با غرب معرفی می کند، ظرفیت ساختاری اسلام جهت برقرار نمودن مکانیسمی هویت بخش و فراگیر است که داعیه عام‌گرایانه و جهانشمول دارد. هر چند نباید این نکته را نیز فراموش کرد که اولاً علت اصلی معارضه‌جویی‌های اسلام‌گرایان با غرب، ناشی از سیاست‌ها و رفتارهای کشورهای غربی در ارتباط با مسلمانان است؛ ثانیاً در برخی موارد، کل اسلام فارغ از زوایای معتدل یا رادیکال آن مورد هجمه قرار می‌گیرد که با برجسته نمودن توصیف‌های تعصب‌آلود، حافظة جمعی معارضه‌جویانه‌ای علیه اسلام ایجاد می‌شود (وانگ،1989). مطالعه فرهنگ و جنبش های اسلامی (در غرب) عمدتا مبتنی بر دیدگاه اروپامحورانه «غیریت» است که بر اساس آن دولت های مدرن اروپایی به دلیل برخورداری از قدرتی انحصاری و ادعای تملک بر دانش، خویشتن را به عنوان قبله عالم، مرکز جهان می پندارند. چنین دانشی از دیگران؛ متعصبانه، استیلاجویانه و مبتنی بر روابط نابرابر قدرت است (موسالی،2003: 96) که خود در پیچیده نمودن روابط فی مابین اصلی ترین نقش را ایفا می نماید. بنابر تصور «عام گرایانه» و «جهانشمول» نظریه‌پردازان نوسازی از فرهنگ مسیحی غرب، فرهنگ غرب فرهنگی جهانی و عالم‌گیر است یا می‌بایست چنین باشد. آنها مدعی‌اند «غرب نه تنها جهان را به سوی جامعه‌ای جدید هدایت کرده، بلکه مردم تمام تمدن‌های دیگر ضمن پیشرفت غرب¬گرا شده، ارزش-های سنتی و نهادها و اعتقادات خویش را ترک گفته و نمونه‌های همنام غربی را جایگزین آنها می‌کنند (هانتیگتون :۲۲( ».

بر این مبنا، به زعم «بابی سعید» اسلام‌گرایی از سوی تحلیل‌گران غربی به عنوان مسئله‌ای هراس آور، تهدیدکننده و غامض پنداشته می‌شود که همانند «روح» خصلتی سیال و همه جا حاضر دارد و قادر است نهادهایی لیبرالی مدرن را به اغتشاش بکشاند (سعید،1379: 22). غافل از اینکه قرن بیست و یکم دورانی بحران زده در جهانی به شدت بی ثبات با تمام بی نظمی اش است (طیبی، 1389: 320). طبعا مسئولین ایجاد این بی نظمی تنها اسلام گرایان نبوده اند و دخالت قدرت های بزرگ در کشورهای مختلف اسلامی طی دو دهه اخیر، حمایت از برخی گروه های افراط گرا و عدم توانایی آنان در برقراری نظم و امنیت در منطقه خاورمیانه و به تبع آن در جهان، خود دلیل واضحی بر ایجاد اغتشاش در جهان است.

در نهایت اینکه همانگونه که جان ال اسپوزیتو معتقد است؛ ترس و تحقیر، دست در دست نگرش های قوم مدارانه غربیان، تصورات تحریف شده و مغشوشی از اسلام فراهم آورده و محققان غربی را از مطالعه جدی اسلام و نقش آن در جهان کنونی دور نموده است.

منابع

اسپوزیتو، جان.ال و همکاران(1384)، مسلمانان اروپا و آمریکا، ترجمه سیدمهدی موسوی، قم: انتشارات کیش مهر.
حیدرزاده نائینی، محمدرضا(1380)، تعامل دین و دولت در ترکیه، تهران: وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.
سعید، بابی(۱۳۷۹). هراس بنیادین. ترجمه غلامرضا جمشیدی‌ها و موسی عنبری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
طیبی، بسام(1389)، اسلام، سیاست جهانی و اروپا، ترجمه محمود سیفی پرگو، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.
هانتینگتون، ساموئل(۱۳۷۶). «اسلام و غرب: از درگیری به گفتگو». ماهنامه پیام امروز، ش ۲۱، دی ماه.

Mousalli ,Ahmad (2003).Images of Islam In the West And The West In the Islamic World. Ardb. PR Publication
Wang, Connerton P(1989). How Societies Remember. Cambridge: Cambridge U.P