“نگاهی به آینده جهان اسلام در محافل علمی و پژوهشی”
متن سخنرانی دکتر رحیمیان معاون محترم پژوهشی دانشگاه تهران
در همایش بین‌المللی آینده جهان اسلام در افق 1414 شمسی
بسم الله الرحمن الرحیم.
خدمت شرکت‌کنندگان گرامی، استادان ارجمند و دانشجویان عزیز سلام عرض می‌کنم. از همه‌ی عزیزان در همایش بین‌المللی آیندهپژوهی جهان اسلام در افق 1414 که طی دیروز و امروز با تلاش‌های طاقتفرسای همکاران گرامی به ویژه همکاران محترم مؤسسه‌ی آیندهپژوهی جهان اسلام در دانشگاه تهران برگزار شد تشکر نموده و خسته نباشید می‌گویم. امیدوارم مجموعه‌ی مباحث و مقالات ارائه شده در این همایش باعث شناخت چالش‌های جهان اسلام و گامی به سوی بهبود موقعیت این کشورها باشد و مورد عنایت و توجه متفکران، صاحب‌نظران و سیاست‌گذاران قرار گیرد.
نیک می‌دانیم که آیندهپژوهی علم کشف آینده و محقق ساختن دنیای مطلوب است؛ هدف غایی آیندهپژوهی توسعهی پایدار، افزایش، بهبود کیفیت زندگی و گسترش ظرفیت‌های حیات بر روی کره‌ی زمین است. پژوهش و تفکر راجع به آینده به ما یاری می‌دهد تا موقعیت خود را در زمان حال هم تشخیص دهیم و بدانیم الآن در کجا قرار داریم. در این راستا باید به مردم کمک کنیم تا ایده‌ها، امیدها و آرمان‌هایشان را نسبت به آینده محک زده و شفاف نمایند تا کیفیت تصمیم‌ها برای آینده بهبود یابد.
موج جدید نگاه به آینده در محافل علمی و پژوهشی با توجه به تأکید اسلام بر عاقبت‌اندیشی این سؤال را تقویت می‌کند که تفکر اسلامی چگونه نگاه آینده‌پژوه مسلمان را می‌تواند تحت تأثیر قرار دهد؟ جهان اسلام برای دستیابی به فرصت‌ها و برطرف کردن چالش‌ها به آیندهپژوهی نیازمند است. باید بدانیم موقعیت فعلی جهان اسلام چیست؟ این جهان چه نقشی در گذشته ایفا کرده است و چه نقشی را امروز به عهده دارد و فردا به دنبال ایفای چه نقشی خواهد بود؟ اکنون که فصلی از بیداری مسلمانان فرا رسیده باید گذشته، حال و آینده را همزمان بپاییم و به دنبال شکوفایی و توسعهی پایدار باشیم. مسلمانان در جهان اسلام نیازهای مشترکی دارند؛ ما هم فرهنگ مشترک داریم و هم از تمدن واحدی تغذیه می‌کنیم. این نیاز مشترک علایق فرهنگی و تمدنی ما را سامان داده و در نتیجه ما را به استراتژی واحدی در سطح بین‌الملل فرا می‌خواند.
در این علایق لایه‌هایی از فرهنگ، علم و فناوری، سیاست، اقتصاد، صنعت، کشاورزی، حقوق و مطالعات انسانی و زیست‌محیطی نیز دیده می‌شود؛ بر این مبنا پژوهش‌های آینده‌نگر باید در مرکز این لایه‌ها قرار گیرد تا بتواند علایق انسانی را در مسیر مناسبی قرار دهد که توفیق عملی به همراه داشته باشد. آیندهپژوهی باید با فهم ضرورت‌ها و کشف نیازهای مشترک جوامع اسلامی و شناخت چالش‌ها به دنبال فردای بهتر مسلمانان باشد؛ به علاوه باید علایق مشترک اسلامی و دغدغه‌های مشترک ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی آینده در دستور کار پژوهش آینده‌پژوهانه قرار گیرد. آیندهپژوهی در حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی، اقتصادی، سیاسی و علم و فناوری تلاش دارد تا رویکرد انتخاب آگاهانه، برنامه‌ریزی فراگیر و تعامل هوشیارانه با دنیای پیچیده‌ی آینده را متناسب با هنجارها، باورها و ارزش‌های جامعه برای رهبران، مدیران و سیاست‌گذاران فراهم سازد.
بند ششم سند چشم‌انداز 20 ساله بر سیاست‌های کلی علم و فناوری و گسترش همکاری و تعامل فعال سازنده و الهام‌بخش در حوزه‌ی علم و فناوری با سایر کشورها و مراکز علمی و فنی معتبر منطقه‌ای و جهانی به ویژه جهان اسلام همراه با تحکیم استقلال کشور تصریح دارد؛ لذا دانشگاه تهران بر این مبنا یکی از برنامه‌های محوری خود را بین‌المللی شدن دانشگاه قرار داده است. بین‌المللی شدن آموزش عالی روندی در جهت در هم تنیدن کارکردهای آموزشی، پژوهشی، خدمات تخصصی و دیگر کارکردهای دانشگاهی در سطوح محلی، ملی، منطقه‌ای و جهانی است. در این ارتباط پژوهش یکی از بنیادی‌ترین زیرساختهای رشد و توسعهی هر کشور به شمار می‌رود. توسعهی مبتنی بر علم‌گرایی توسعهی پایدار قلمداد می‌گردد. تولید و گسترش علم تأثیر عمیقی در تمام حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه دارد و از مشخصه‌های عصر کنونی محوریت دانایی و تولید علم و به کارگیری آن است؛ لذا تولید علم باید در جهان اسلام و دانشگاه‌های آن در کانون توجه قرار گیرد.
در این ارتباط رتبه‌بندی کشورها از نظر تولید علم و دستاوردها و مقالات معتبر اهمیت خاصی پیدا نموده است؛ در جهانی که علم و فناوری به عنصری تأثیرگذار و مهم از قدرت سیاسی و اقتصادی تبدیل شده، به کارگیری علم برای شکوفایی و توسعهی جامعه و توجه به پژوهش‌های علمی کارآمد روز به روز جدی‌تر شده و یک اصل مسلم و قطعی برای توسعهی پایدار به شمار می‌رود. نتایج حاصل از مطالعه‌ی عوامل مرتبط با تولید علم می‌تواند برنامه‌ریزان را با تحلیل عمیق و علمی و موانع موجود بر سر راه تولید علم آشنا سازد تا آنها با طراحی برنامه‌های مدون توسعه در سطح کلان، راه را به سوی توسعهی پایدار و دستیابی به اهداف رهنمون سازند.
جهان اسلام با 57 کشور، حدود یک چهارم جمعیت جهان را به خود اختصاص داده است. ارزیابی‌های علمی نشان دهنده‌ی این واقعیت است که سهم کشورهای اسلامی در تولیدات و دستاوردهای علمی از کل تولیدات علمی جهان مناسب منزلت آنان نیست. دستاوردها و تولیدات علمی به عنوان معیار مهمی از فعالیت سیستم علمی کشورها امروزه نقش حیاتی برای نهادهای تصمیم‌گیر در سطوح ملی و بین‌المللی دارد. هر چند طی سال‌های اخیر برخی کشورهای اسلامی از جمله ایران، ترکیه، مصر و برخی از کشورهای دیگر برای حضور فعال‌تر در زمینه‌های علمی تلاش‌های بسیار انجام داده‌اند که نتیجه‌ی آن افزایش میزان تولیدات علمی این کشورها در مجلات و پایگاه‌های معتبر علمی بوده است. اما گسترش مراودات علمی میان کشورهای اسلامی از یک سو و همکاری میان کشورهای اسلامی و غیراسلامی از سوی دیگر بر شکوفایی علمی و فناورانه در حوزه‌ی تمدن اسلامی تأثیرگذار خواهد بود.
همکاری‌های علمی بین‌المللی زمینه‌ی مناسبی برای دستیابی به فهم میان‌فرهنگی را در فضای تعامل کشورهای اسلامی با یکدیگر مهیا می‌سازد. وجود مزیت‌های نسبی بسیار برای گسترش و تعمیق همکاری‌های علمی بین‌المللی میان کشورهای اسلامی، تقویت همکاری‌های علمی، انعقاد پیمان‌های بین‌المللی در عرصه‌ی همکاری‌های آموزشی، پژوهشی و فناوری می‌تواند زمینه‌ی توسعهی هرچه بیشتر ارتباطات کشورهای اسلامی را فراهم نماید. به اشتراک گذاشتن یافته‌های علمی، آموزشی، پژوهشی، معرفتی، فناورانه و نوآورانه نقش مؤثر و تعیین‌کننده‌ای در مسیر هم‌گرایی کشورهای اسلامی و دستیابی به آینده‌ی مطلوب تمدن اسلامی دارد. سیاست‌گذاری به منظور گسترش مراودات علمی در کشورهای اسلامی مستلزم توجه به ماهیت پیچیده و در هم تنیده‌ی ارتباطات کنشگران در سطح ملی و بین‌المللی است.
چگونگی تنظیم روابط میان این کنشگران، نقشی تعیین‌کننده در تحقق وضعیت مطلوب همکاری‌های علمی را ایفا می‌کند. درک نقش بنیادین فناوری اطلاعات و ارتباطات و ساماندهی مناسب برای استقرار زیرساختهای آن تضمینی مناسب برای حضور فعال و مقتدر در جامعه‌ی جهانی است. کشورهایی که از نظر علمی وضعیت مطلوبی دارند دارای زیرساختهای مناسب فناوری اطلاعات و ارتباطات هستند. بدون توسعهی فناوری اطلاعات و ارتباطات راهی به سوی توسعهی علمی قابل تصور نیست. امروزه علاوه بر دارا بودن نظام گسترده‌ی تحقیقات علمی باید از امکانات نوین ارتباطی و سیستم‌های کارآمد اطلاعاتی نیز برخوردار بود.
با توجه به گذشت وقت من در پایان عرایضم خدمت دوستان عرض می‌کنم از کلیه‌ی دست‌اندرکاران و شرکت‌کنندگان محترم در همایش تشکر و قدردانی می‌کنم. از تلاش‌های ارزنده‌ی سردار صفوی رئیس مؤسسه‌ی آیندهپژوهی جهان اسلام و رئیس همایش، دکتر خرمشاد دبیر علمی، دکتر سید حمزه صفوی دبیر اجرایی، دکتر تخشید ریاست دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی، اعضای شورای سیاست‌گذاری و کمیته‌های علمی و اجرایی، روابط عمومی و کتابخانه‌ی دانشگاه و همه‌ی دست‌اندرکاران علمی و اجرایی مؤسسه‌ی آیندهپژوهی جهان اسلام سپاسگزاری می‌نمایم.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.
*این مطلب متن سخنرانی جناب آقای دکتر رحیمیان معاون محترم پژوهشی دانشگاه تهران در مورخه 1398/2/9 در اختتامیه همایش بین‌المللی آینده جهان اسلام در افق 1414 شمسی است که توسط موسسه آیندهپژوهی جهان اسلام و با همکاری دانشگاه تهران برگزار شد.
