رسانه های تکفیری نقشی مهم در تحولات و رخدادهای جهان اسلام داشته و دارند. در این میان برای بررسی بیشتر نقش وقدرت این رسانه ها گفتگویی با حسن اسکندری کارشناس اندیشه های اسلامی داشته ایم:
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: از چه زمانی این رسانه ها مدنظر قرار گرفتند و پیشینه آن ها چیست؟
رویکرد سلفیه علی رغم ظاهر آن که پیراستگی از مسائل تکنولوژی و مدرنیته در آن گنجانده شده است، اما در سال هایی که به قرن بیست و یکم منتهی شد، سلفیانی که در دوره ای به شدت مخالف تکنولوژی و مسائل پیرامونی آن بودند، به نوعی برای پیشبرد راهبردهای خود ناچار دست به دامن شیوه های مدرن وشیوه هایی با رویکرد جدید شوند و از جمله رسانه بود. همان طور که می دانیم در روزگاری که عربستان کار را برای توسعه سلفی گری در دوره ملک فیصل و در همان دوره ساختار مرکز رابطه العالم الاسلامی را شکل داد و بعد از آن هم در حال ایجاد سازمان کنفرانس اسلامی بود، بلافاصله سعی می کند که متناسب با آن خبرگزاری هایی را ایجاد کند که مرکز الانبا الاسلامی از جمله همان خبرگزاری هایی بود که سعی کرده است با این که قرار بود با رویکرد فراملی و فراکشوری که به بیان مطالب بپردازد، اما با رویکرد سلفی تصویر سازی کرد و اسلام را برای دیگران عرضه کرد. آرام آرام این شیوه ها مدرن تر شد تا این که در سال 2001، زمانی که شبکه الجزیره توسط قطری ها با شیوه نوین و مدرن خود شکل گرفت و با پخش فیلم اسامه بن لادن در این شبکه که اعلام مبارزه با استکبار جهانی آمریکا و جنبش های هم پیمان آن را اعلام کرد، مخاطبان بسیاری به سمت این شبکه ها جذب شدند.
این راهبرد باعث شد که شبکه هایی شبیه آن مانند العربیه و العالم در حال حاضر در ایران شکل بگیرد. از سوی دیگر جنبش های جهادی که در افغانستان به این نتیجه رسیدند که باید راهبردهایی را برای رسانه های خودشان داشته باشند، به همین دلیل می بینیم که مجلاتی مانند اینسپایر که به معنی الهام توسط القاعده به زبان انگلیسی شکل گرفت و محتویاتی را برای دیگران عرضه کرد. اما آن شیوه ها خیلی شیوه های مدرنی نیستند و نوعی ضعف در طراحی ها و گرافیک آن وجود دارد که نشان از نوعی شتابزدگی و یا نوعی مبتدی بودن در این عرصه است.
اما پس از این که شاخه القاعده در عراق فعالیت های خود را آغاز کرد، آرام آرام آن ها هم به سمت این مسائل وارد شدند. با این که تحریم جهانی شده بودند و امکاناتی را که برای خیلی ها فراهم بود را از دست دادند، اما شروع به فعالیت کردند که بخش اول از کار آن ها در قالب کلیپ هایی خیلی زیبا و با تصویرسازی بسیار مهیج در شبکه توییتر شد. آنها مخاطبان زیادی را پیدا کردند و توانستند بسیاری از کلیپ های خود و شعارهای خودشان را اعلام کنند و نوع خشونت های خودشان را به جهانیان برای ترساندن ابراز کنند و در بخش آخر هم سعی می کردند. پیشنهادهایی را برای به اتمام رسیدن جنگ ابراز کنند و غالبا هم این پیشنهادها به دنبال نوعی عقب نشینی طرف مقابل حتی با آمریکایی ها بود.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: حامیان مالی رسانه تکفیری چه دولت هایی هستند؟
شکی نیست که مادر همه این جنبش ها و حرکت ها عربستان است، به عبارت دیگر مادر معنوی همه این ها عربستان است. اما عربستان سعی کرده است که قرائت خاص خود را در جهان اسلام و حتی در جهان مطرح کند. مثلا رسانه هایی شبیه رسانه های ناس، رحمت، صفا و وصال که در کشور مصر در حال فعالیت هستند و تحت جنبش الدعوه السلفیه به اسکندریه هست و فراگیرترین جنبش سلفی در مصر است، این ها بیشتر سعی می کنند که رویکرد فقهی به مسائل و رویکرد کاملا ظاهر گرایانه به دین داشته باشند. مسئله عدم خروج بر حاکم و حرمت خروج و گاهی حتی حرمت ورود به احزاب را مطرح می کردند. اما پس از آن متوجه شدند که این کار درست نیست و تغییر رویه دادند و احزابی را شکل دادند که در کشور مصر احزاب النور بود که به عنوان فراگیرترین آن ها بود. در کشور یمن، تشکل حزب الرشاد تشکل سلفی آن دوره در ابتدا این مسئله را تحریم کرد، حزبی را تشکیل داد و بعد رسانه هایی را هم ایجاد کرد.
این ها بیشتر رویکرد ظاهرگرایانه دارند و سعی می کنند از مسائل خاص دیگران از جمله مذاهب دیگر مانند شیعه را تکفیر کنند و چه کفاری که می خواهند بر جامعه تاثیر بگذارند.
رویکرد دیگر این است که رسانه هایی دارند که توسط جریان های تکفیری که مادر آن ها القاعده است، شکل گرفته است. این جنبش ها بیشتر به دنبال ترویج رویکرد مسلحانه هستند و در جهان اسلام فراخوان عمومی ایجاد می کنند و روحیات را تحریک کنند و شخصیت هایی مثل بن لادن یا الظواهری و یا ابومصعب الزرقاوی و شخصیت هایی مانند آن ها را بهترین گزینه ها برای حل مشکلات جهان اسلام معرفی کنند (که همه آن ها معتقد به جهادهای مسلحانه هستند ). در واقع در این مجموعه ها عموما به یکی از دارالجهادها دعوت می شود که همه مسلمانان حضور پیدا کنند و در آن جا عملیات های مسلحانه انجام بدهند . یکی از مهم ترین مطبوعات مربوط به این حوزه مجله ای به نام دابق است که از سوی داعش منتشر می شود (که از ماه رمضان 1435 هجری قمری آغاز به کار کرد، قرار بود هر ماه یک شماره منتشر کند که بعضی مواقع دو ماه یکبار شماره جدید را منتشر می کرد، اما شیوه های بسیار مدرنی در این مجله که حدود 60 -70 صفحه بود به کار گرفته شده بود، اما نوع طراحی و گرافیک و نوع متون کاملا مشخص بود که به طور حرفه ای تولید محتوا می شود و توسط کسانی که به زبان مادری انگلیسی صحبت می کنند و مسلط به متون انگلیسی هستند، تولید محتوا می شود و تاثیر خود را در اروپا و امریکا به صورت گسترده گذاشت و سیلی را جذب داعش کرد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: چند دسته رسانه تکفیری داریم؟
اگر بخواهیم از مبدا صحبت کنیم و علل فاعلی این قضیه را بررسی کنیم، باید گفت که این رسانه ها از دو سه مبدا تغذیه می شوند، مبدا اول عربستان با قرائت های خود است، مبدا دوم جنبش های جهادی با قیمت های مربوط به خود است و احیانا بعضی از شبکه های خارجی نیز به این مسائل دامن می زنند و در این مسائل شریک هستند. شبکه هایی که از سوی مسیحیان منطقه در این مسائل می دمد و سعی می کند که مسلمانان را تحریک کند. خیلی مسلمان ها را تحقیر می کند. این ها در حال ایجاد نوعی تکفیر در میان مسلمان ها هستند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: رسانه های ماهواره ای، رسانه های نوشتاری و … به چند دسته تقسیم می شوند و دارای چه ویژگی هایی هستند؟
ویژگی های آن ها این است که سعی کرده اند عموما مطابق با مسائل مدرن باشند، اما موفقیت داعش نسبت به بقیه بیشتر بوده است. خبرنگار سی ان ان در روزگاری که کلیپ های داعش منتشر می شد، گزارش می دهد چنین می گوید که کلیپی های داعش شبیه همان فیلم های هالیوودی است و لذا می بینیم که استانداردهای موجود را در این فیلم هم رعایت شده است. داعش این رویکرد را حفظ کرده است. اما القاعده ای که در افغانستان از سوی الظواهری پیش می رود، عموما رسانه های موفقی نداشته اند و نتوانسته اند استانداردهای جهانی را حفظ کنند. عربستان و قطر هم به دلیل امکانات وسیع و سطح بالایی از استانداردها با رویکرد خود در حال فعالیت و تاثیرگذاری هستند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: از نظر حجم و شمار چه مقدار رسانه تکفیری داریم؟
در جذب مخاطب و توسعه استودیوها و مسائل پیرامونی، موفقیت با دولت هایی است که به نوعی در حال توسعه تروریسم و تکفیر هستند. عربستان و قطر در این قضیه بسیار موفق بودند و توانسته بودند مخاطبان زیادی را جذب کنند. مخصوصا این که دیگر هیچ مخاطبی در جهان فیلتر نمی شد و هیچ کدام از آنتن های جهانی این شبکه را فیلتر نمی کرد، اما به همان ترتیب مخاطبان این رسانه های جهادی مانند القاعده و رسانه های داعش به این دلیل که فیلتر می شدند و خیلی از آن ها در توییتر کلا بلاک شدند و خیلی از سایت هایی که آن ها داشتند مانند احرار الشام و … به تدریج بلاک شد. به همین دلیل مخاطبان آن ها به تنزل پیدا کردند و نتوانستند مخاطبان خود را به طور جدی نگه دارند. در این بین تعداد آن ها را هیچ وقت نمی توان دقیق گفت. کار بسیار پر هزینه ای است که تعداد آن ها استخراج شود و بررسی گردد که رویکرد هر کدام به چه شکلی است. اما کتابی که توسط آقای المشیخی به نام رسانه ها در کشورهای عربی که توسط انتشارات بوستان کتاب ترجمه شده ، سعی کرده است که به سراغ دسته بندی های آن ها برود و رویکرد آن ها را مشخص کند و حد و مرز آن ها چقدر است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آینده نقش این رسانه های تکفیری در جهان اسلام به چه عواملی وابسته است؟
تاثیر آن ها را نمی توان فرافکنی کرد و از آن گذشت. قطعا تاثیر خود را خواهند داشت، اما سهم هر رسانه کم و زیاد خواهد شد و بر اساس مدل و قرائتی که از دین ارائه می کنند، قطعا مخاطبان خود را به دست می آوردند و یا از دست می دهند. مطمئنا جریان های تکفیری روز به روز در حال از دست دادن مخاطبان خود هستند. یکی از مهم ترین علت های آن سرخوردگی و افسردگی و طولانی شدن جنگ های آن ها و نداشتن ثمرات مشخص است . دوما این که شعارها به صورت تکراری گفته می شود و هیچ شعار جدید و به روزی را نمی توانند ارائه کنند که قطعا مخاطبین خود را آرام آرام از دست می دهند. مدل های جدیدی که از حل معضلات جهان اسلام روی کار می آید، مدل های مختلفی که کشوری مانند ایران با هر کشور یا روشنفکر دیگری ارائه کند، مخاطبین به سمت آن ها کشیده می شوند و آرام آرام این رسانه ها در محاق می روند و مخاطبین خود را از دست می دهند.
