نقش نخبگان و رهبران مذهبی در جهان اسلام از آغازین سده های اسلامی مد نظر بسیاری از تحلیل گران و دولت ها بوده است . در این بین تحولات یک سده گذشته و افزایش دولت های اسلامی و تنوع و اختلاف فرق و مذاهب نقش این نخبگان و مذاهب را در هر گونه همگرایی و واگرایی بالا برده است. گفتگوی زیر به بررسی اهمیت نقش نخبگان و رهبران مذهبی در همگرایی منازعات در جهان اسلام پرداخته است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: اهمیت نقش نخبگان و رهبران مذهبی در جهان اسلام چیست؟
انسانها در جهان هستی به دنبال الگو می¬گردند. یعنی همه ی جوامع بشری رشد و پیشرفتشان با استفاده از یک الگو و اسوه خوب است. دوم این است که بیشترین الگوها در هر جامعه ای نخبگان آن جامعه هستند. مردم به الگوهایشان نگاه و از آنها خط می گیرند. لذا بیشترین نقش را در هر جامعه ای فرهیختگان، عالمان و نخبگان دارند. در تعبیر نورانی امام حسین (ع) که فرمودند علما حکام بر مردمند اشاره به همین امر است. امیرالمومنین (ع) می فرمایند: الناس بامرائهم اشبه من آبائهم یعنی مردم شباهتشان به نخبگان و الگوهایشان خیلی بیشتر از شباهت به پدارنشان است. یعنی تا این حد مردم الگو می گیرند. اکنون نیز بچه ها از الگوهای مدرسه و معلمانش بیشتر خط میگیرند تا از پدر و مادرانشان. بنابراین این غیرقابل کتمان است که در هر جامعه ای عالمان، اندیشمندان، فرهیختگان و نخبگان جامعه نقش الگو و بیشترین تاثیر در همراستایی و هماهنگی در جامعه را دارند. در گذشته خیاطان ابتدا کاغذی به عنوان الگو را درست می کنند بعد الگو را روی پارچه می اندازند. در زبان عربی به این کاغذها اسوه می گویند. اسوه ها در جامعه ما افرادی هستند که نقش الگو و محوری را ایفا می کنند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: نقش رهبران مذهبی و نخبگان در همراستایی و همگرایی در جهان اسلام چیست؟
در صدر اسلام وقتی مسائل و مشکلاتی پیش می آمد بزرگان مهاجرین و انصار حرف اول و آخر را می زدند. کمی جلوتر در نسل های بعدی و دوره بنی امیه و بنی عباس الگوها جامعه نقش مهمی در حل اختلافات و به عبارتی فصل الخطاب داشتند. در حال حاضر هم اگر ما بتوانیم جامعه اسلامی را به جایی برسانیم که الگو آن عالمان باشند به عبارتی یک عالم در منطقه می تواند نقشی را ایفا کند که صد حاکم نمی توانند و مورد اعتماد مردم است و مردم می توانند به اینکه (این عالم بهترین شیوه را برای حل مشکلات جامعه شان بیان می کند اعتماد کنند) بنابراین تدبیر بیشتر نخبگان و فرهیختگان جامعه در این امر است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: نقش رهبران مذهبی و نخبگان در روند حل بحران ها در جامعه اسلامی به چه صورتی است؟
در جامعه اسلامی نخبه کسی است که صلاح خود و اطرافیان نزدیکش را مد نظر قرار نمی دهد یعنی به منافع کل جامعه نگاه می کند. لذا طبیعی است که بیشترین تاثیرگذاری بر جامعه را دارد. اگر جامعه چندین بار این قشر را امتحان کنند که یقین پیدا کنند دنبال منافع شخصی خود نیستند به این قشر اعتماد می کنند. لذا این امر غیرقابل انکار است که یک عالم در هم افزایی و هماهنگی اقشار مختلف نقش مهمی را بازی می کند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: به چه دلایلی رهبران مذهبی و نخبگان در کل شاکله اسلام نمی توانند نقش تاثیرگذار و بنیادین را داشته باشند؟
باید این مسئله را آسیب شناسی کرد که چرا نخبگان جامعه آن تاثیر لازم را نمی گذارند. وهله اول برخی از نخبگان و رهبران مذهبی جهان اسلام منافع شخصی را بر منافع جامعه اسلامی ترجیح می دهند و باعث سلب اعتماد می شود این عامل اول است که ما شاهد خواهیم بود آن تاثیرگذاری لازم را نخبگان ندارند. نکته قابل توجه دوم این است که تبلیغات سوئی که از سوی دشمنان اسلام می شود و باعث مخدوش شدن و سلب اعتماد مردم می شود و تاثیر گذار هستند که جلوی تاثیرگذاری علما را گرفته است. در گذشته لقاء العلمایی درمرکز بیروت ایجاد شد و رئیس آن دکتر یوسف الغرضاوی و معاون آن آیت الله تسخیری بود. ولی قرضاوی وقتی درگیر بازی ناخواسته قطر و عربستان شد عملا سلب اعتماد شد و نقش آن گرفته شد و فقط اسمی از آن باقی ماند. در طول این چهارده قرن نخبه یا عالم جامعه اسلامی گرچه می توانسته نقش تاثیرگذاری داشته باشد اما به دلیل تبلیغات سو، نفوذ استعماری و جذب اندیشه های باطل شده نخبگان را از مسیر خارج کرده و باعث عدم اثر مثبت این قشر شده است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: چه راهکارهایی پررنگ کردن نقش نخبگان وجود دارد؟
باید آسیب شناسی کنیم و عملکرد یکسری که دنبال خواسته های خود هستند را اصلاح کنیم.باید منافع شخصی را از بین ببریم. وقتی عنوان می شود که تحت تاثیر تبلیغات سو دشمنان قرار گرفته اند باید تبلیغات سو را از میان برداریم. وقتی بعضی از روشنفکران در خط اندیشه های استعماری غربی به عنوان مثال الغزاوی باید این مسئله را از میان برداریم. یعنی وقتی اسیب شناسی کنیم می توانیم به بهترین نحو اصلاح کنیم.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آیا نقش سازمانهایی مانند همکاری اسلامی می تواند در این موضوع پررنگ شود؟
باید این نهادها برآمده از جامعه و بطن مردم باشد، اما سازمان همکاری اسلامی سازمانی برگرفته از مردم نبود بلکه ناشی از توده های دولت بوده و لذا تاثیری در این مدت نداشته و یک نهاد تشریفاتی است. در واقع اگر مردم برگردنند به بطن قرآن مواردی که انبیا و اهل بیت را به عنوان الگو شناخته می شوند این می تواند بهترین رویکرد و راه حل باشد. به عکس به همان اندازه که از آیات قران فاصله بگیریم به همان مقدار علما و رهبران دینی مان و سازمان ها ما از تدبیر لازم افتاده اند. بازگشت به متن دین و قرآن طبق سفارشات انبیا بهترین رویکرد است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آیا می توان ساختاری ایجاد کرد که عالمان و نخبگان جهان اسلام جامعه بتوانند از طریق آن ایفای نقش کنند؟
اگر بتوانیم با بهره گیری از متن آیات فرمول بندی کنیم می توانیم بهترین ساختار را ایجاد کنیم. به عنوان مثال نهاد شورا یکی از نهادهایی است که بر اساس متن آیات قران است که اگر بر روی این امر کار کنیم بهترین ساختار ایجاد خواهد شد.
