دیپلماسیِ حج، کانالی برای ترمیم روابط ایران و عربستان؟
نویسنده: جاوید منتظران کارشناس مسائل بین‌الملل
مقدمه
با وجود آنکه رهبر معظم انقلاب اسلامی همواره بر لزوم توسعه روابط بین‌المللی و منطقه‌ای ایران، به‌ویژه با کشورهای مسلمان و همسایه، تأکید نموده‌اند اما وضعیت روابطمان با عربستان سعودی که بزرگ‌ترین کشور همسایه ما نیز محسوب می‌گردد، آن‌چنان آمیخته با اختلاف بوده است که گاهاً گفته می‌شود این روابط در یکی از بدترین وضعیت‌های خود در طی دهه‌های اخیر قرار دارد؛ البته زائران ایرانی امسال در همین شرایط به منظور انجام اعمال حج ابراهیمی در کشور عربستان سعودی حضور یافتند. بنا بر آمار سازمان حج و زیارت، این حضور طبق تفاهم‌نامه‌ای میان تهران و ریاض صورت پذیرفت که بر اساس آن ۸۸ هزار نفر ایرانی اجازه شرکت در حج امسال در کشور عربستان را یافتند. حج در معادلات جهانی و منطقه‌ای دارای جایگاهی به‌مثابه‌ی فرصت‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی براي کشورهاي جهان اسلام و به‌خصوص کشورهاي همسایه و الگوی خوبی برای دیپلماسی، گفت‌وگو و حل تنش‌ها در جهان اسلام است. در واقع ظرفیت‌هایی که حج در حوزه دیپلماسی دوجانبه، چندجانبه، دیپلماسی فرهنگی، رسانه‌ای و به‌طورکلی دیپلماسی رسمی ایجاد می‌کند، می‌تواند در راستای تقویت مناسبات دوجانبه و چندجانبه و گسترش همکاری‌های منطقه‌ای کشورهای اسلامی با یکدیگر مورد توجه قرار گیرد. بر این اساس در این یادداشت درصدد هستیم ضمن اشاراتی بر تحولات منطقه‌ای و تغییر رفتار عربستان سعودی نسبت به ایران و مصادیق آن، به موضوع دیپلماسی حج میان ایران و عربستان سعودی و ظرفیت‌های آن اشاره نماییم و در انتها به این موضوع بپردازیم که آیا دیپلماسیِ برآمده از حج، می‌تواند به‌عنوان پل ارتباطی و کانالی در ترمیم روابط ایران و عربستان سعودی عمل کند یا خیر؟
تحولات منطقه‌ای و تغییر رفتار عربستان با ایران
روابط سیاسی جمهوری اسلامی و عربستان سعودی با وقوع انقلاب اسلامی به دلایل مختلفی دست‌خوش فراز و نشیب‌های متعددی گردید؛ واقعه کشتار حجاج ایرانی در سال ۱۳۶6 یکی از نقطه حوادثی است که بر روابط پر فرازونشیب دو کشور برای مدتی طولانی اثر گذاشت و آن را به شدت تیره‌وتار نمود تا جایی که این روابط تنها و در مقاطع کوتاهی از وضعیت مناسبی برخوردار گردید. سال 1394 نیز سال اوج تنش‌های میان دو کشور بود؛ در این سال تحولات بسیاری رخ داد که بر روابط دو کشور تأثیرات منفی به‌جا گذاشت. تحولاتی نظیر آغاز جنگ سعودی علیه ملت یمن، وقوع فاجعه منا، اعدام شیخ نمر عالم شیعه عربستانی و در ادامه حمله به سفارت و کنسولگری سعودی‌ها در تهران و مشهد رخ داد که مجموعه این تحولات، موجب وقوع اختلافات و تنش‌های شدید میان ایران و عربستان گردید تا جایی که مقامات دو کشور مواضع شدیداً خصمانه‌ای را علیه یکدیگر به‌کار بردند و نهایتاً دو کشور روابط دیپلماتیک با یکدیگر را قطع نمودند.
در حال حاضر برخی تحولات سیاسی و ژئوپلتیکی منجر به تغییر رفتار عربستان سعودی نسبت به ایران و کاهش سیاست‌های ستیزه‌جویانه آنان در قبال تهران شده است. اقدام جمهوری اسلامی ایران در سرنگونی پیشرفته‌ترین پهباد آمریکایی از جمله این تحولات است. شکار پهباد پیشرفته آمریکا در واقع حاوی پیام‌های سیاسی، نظامی و راهبردی آشکار و پنهانی بود، از جمله اینکه دشمنان متوجه قدرت دفاعی و بازدارندگی و آمادگی نظامی ایران گشتند و بدین ترتیب پیامد و هزینه‌های هرگونه اقدام نظامی علیه تهران را محاسبه نمودند. علاوه بر سرنگونی این پهباد، قدرت دفاعی کشور هم بر کشورهای منطقه آشکار شد؛ کشورهایی نظیر عربستان سعودی و امارات (که در راستای برافروختن آتش جنگ علیه ایران تلاش مضاعفی می‌کردند) با اقدام ایران به‌خوبی متوجه شدند که لازم است در رویکرد تنش‌زایی خود با ایران واقع‌بینانه‌تر و معقولانه‌تر رفتار نمایند. علاوه بر این به‌خوبی این نکته را دریافتند که تهران در مقابل هر گزینه‌ای و در هر نقطه‌ای علیه خود آماده هست و درگیری میان ایران و آمریکا به مرزهای ایران محدود نخواهد شد و عربستان و امارات و هر کشوری که میزبان حملات احتمالی آمریکا به ایران باشد، در تیررس موشکی ایران قرار دارد.
توقیف کشتی انگلیسی از جمله تحولات مهم و اثرگذار دیگری است که بر تغییر رفتار سیاسی عربستان برابر ایران مؤثر بوده است؛ هرچند در توقیف این کشتی از سوی ایران، هیچ اقدام غیر حقوقی و خودسرانه‌ای صورت نگرفته است و تهران کاملاً بر اساس حقوق بین‌الملل و با استناد به قواعد آن اقدام به توقیف کشتی نموده است، اما به‌هرحال این اقدام تهران، نوعی قدرت‌نمایی در عرصه بین‌المللی بود. ایران با این اقدام خود ضمن اینکه نشان داد علی‌رغم تمامی فشارها به هیچ کشوری اجازه تعرض نمی‌دهد، این پیام را به دنیا ارسال کرد که کشورها تا زمانی حق دارند از تنگه هرمز عبور کنند که عبور آنها ضرری و ناامنی برای ایران نداشته باشد در مجموع این دو تحول مهم در خلیج‌فارس در کنار به نتیجه نرسیدن ائتلاف‌های ضد ایرانی نظیر طرح موسوم به ناتوی عربی و تحولات مربوط به جنگ یمن نظیر اینکه احتمال پایان جنگ یمن به سود عربستان در عمل غیر ممکن شده است و این کشور عمق خاک خود را در معرض موشک‌ها و پهپادهای انتحاری حوثی‌ها می‌بیند، مجموعه این تحولات موجب گردیده که ریاض دست به تغییر رفتار در برابر ایران زده و اصطلاحاً سیاست تنش‌زدایی در برابر ایران را اتخاذ نماید.
این تغییر رفتار هنگامی عیان گردید که امارات (به‌عنوان یکی از متحدان اصلی عربستان سعودی) پس از شش سال خصومت‌ورزی، مذاکراتی را با مقامات امنیتی ایران ترتیب داد و مقامات مرزبانی دو کشور با ایران دیدار کردند. متعاقب این دیدار، برخی منابع اسرائیلی گزارش دادند که محمدبن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به‌طور جدی به فکر گشودن کانال گفت‌وگو با ایران است. گرچه نباید صرفاً بر منابع صهیونیست‌ها به‌عنوان منبع موثقی برای تحلیل شرایط تکیه کرد، اما به‌هرحال می‌تواند مصداقی بر این موضوع باشد که عربستان سعودی نیز به‌دنبال کاهش تنش با ایران است، آنچه واضح است، مقامات سعودی چندی است که اظهارات تندی علیه تهران مطرح نمی‌کنند؛ در صورتی‌که اگر لحن سابق مقامات سعودی را با مواضع کنونی بیان شده آنان نسبت به ایران مقایسه کنیم، بدون شک فهم این تغییر در بیان مواضع آشکار است. رسانه‌های وابسته به سعودی‌ها نیز با تغییر راهبرد رسانه‌ای محسوسی، علاوه بر اینکه دیگر سیاست دشنام‌گویی و حمله به ایران را پیاده‌سازی و اجرا نمی‌کنند بلکه با هدف زمینه‌سازی برای مرحله گفت‌وگو با مقامات تهران تقریباً سیاست محتاطانه و تنش‌زدایی را با ایران در حوزه راهبرد رسانه‌ای خود در پیش‌گرفته‌اند. البته در این میان به این نکته نیز باید دقت نمود که این تغییر رفتار رسانه‌ای و گفتاری سعودی‌ها، ضمن اینکه باید مثبت تلقی و مورد استقبال قرار گیرد اما به‌هیچ عنوان نباید آن را راهبردی تلقی نمود.
حج و همکاری‌های مطلوب ایران و عربستان
حج فریضه عبادي- سياسی آیين اسلام است که همه ساله از سوي هزاران انسان مشتاق از سراسر جهان با ملیت‌های مختلف در سرزمين وحی انجام می‌گیرد؛ حج دارای کارکردهای بسیاری در حوزه وحدت‌سازی است. از جمله مؤلفه‌های وحدت‌ساز و کارکردی آن عبارتند از: کارکرد سیاسی بدان معنا که حج عامل مؤثری براى وحدت صفوف مسلمانان و کنار گذاشتن تعصبات ملى، نژادپرستى و اسير شدن در حصار مرزهاى جغرافيایى است. دیگر کارکرد حج، دست‌یابی به منافع مشترک است؛ حج می‌تواند موجب توجه مسلمين به منافع مشترک گردد. کارکرد فرهنگی و اجتماعی از دیگر ظرفیت‌های حج است. مناسک حج می‌تواند به لحاظ فرهنگی و اجتماعی نقش مهمی در هم‌گرا شدن کشورهاي اسلامی ایفا نماید. در حقيقت، مناسک حج از بالاترین ظرفيت ممکن براي ایجاد و تقویت هم‌گرایی ميان کشورهاي مسلمان برخوردار است. از جمله اینکه در ایام حج مسلمانان از دورترین نقاط دنيا به دور از هر نوع تشریفات، شانه‌به‌شانه هم و فارغ از توجه به هویت منطقه‌ای و طایفه‌ای و با چشم‌پوشی از آرزوها و آمال شخصی و تعلقات کشوري به سرزمين وحی قدم می‌گذارند؛ این فرصت می‌تواند به توليد ایده واحد، هدف واحد و درک مشترک از مسائل و مشکلات جهان اسلام منجر شود.
از جمله مصادیق تغییر رفتار عربستان نسبت به ایران به موضوع حج ابراهیمی امسال باز می‌گردد؛ در حج ابراهیمی امسال بیش از هشتاد هزار زائر ایرانی به‌منظور انجام مناسک آن در کشور عربستان سعودی حضور پیدا کردند. حضوری که حاصل توافق مقاماتی از ایران و عربستان سعودی در مکه، به‌صورت غیر علنی و در سطح بالا بود. توافقی که موجب استقبال متفاوت و گرم عربستانی‌ها از زائران ایرانی گردید. برای مثال هیأت وزارت حج و اوقاف عربستان با گل و شیرینی به استقبال حجاج ایرانی رفت، اتفاقی که با توجه به سابقه رفتار ناخوشایند و خصمانه سعودی‌ها با حجاج ایرانی در طول پنج سال گذشته و شکایت از برخورد موهن مسئولین سعودی با حجاج ایرانی در فرودگاه، استقبالی بسیار خوشایند بود.
استقبالی که نشان داد دو کشور ایران و عربستان بهرغم قطع روابط سیاسی، تماس‌هایی پیرامون موضوع حج برقرار نموده‌اند؛ تماس‌هایی که نهایتاً منجر گردیده که ایران و عربستان همکاری‌های مطلوبی را در شکل همکاری‌های کنسولی و مسافرتی با یکدیگر انجام دهند، همکاری‌هایی که در واقع ماحصل مذاکرات خوب و توافقات انجام شده مسئولین دو کشور در شکل دیپلماسیِ حج، بوده است. این شکل از مذاکرات موفقیت‌آمیز دو کشور در موضوع حج نشان داد که می‌توان در زمانی‌که حتی روابط سیاسی ایران و عربستان قطع است، دو کشور در موضوعات مهمی با هم گفت‌وگو و تعامل نمایند و در مسیر توافق و توسعه روابط اقداماتی انجام داد. توافق در موضوع حج و شکل توافقات و همکاری‌های صورت گرفته میان مسئولین جمهوری اسلامی ایران با طرف‌های عربستانی در این موضوع، این پیام را که سیاست عربستان سعودی در مقطع فعلی تنش‌زدایی و یا حداقل کمتر کردن تنش‌ها با ایران است را به تهران مخابره نمود.
نتیجه‌گیری
نگارنده یادداشت معتقد است که تنش‌زدایی اخیر عربستان در مقابل ایران، این نوید را می‌دهد که اکنون امکان مذاکرات با عربستان برای کاهش اختلافات و تنش‌زدایی در موضوعاتی که دو کشور را سال‌ها است با یکدیگر مواجه نموده است، وجود دارد، لذا تنها باید فضا و شرایط را برای این گفت‌وگو و تعامل فراهم کرد. به‌هر حال با در نظر گرفتن زمان فعلی که جمهوری اسلامی ایران در موضع برتر و قدرتمند قرار دارد و عربستان سعودی، نیز به دلایلی که اشاره گردید سیاست تنش‌زدایی و همکاری را ولو به‌صورت محدود در برابر ایران آغاز نموده است، حج ابراهیمی امسال نشان داد که در حال حاضر، دیپلماسی حج تنها کانال مطلوب دیپلماسی و مذاکره میان ایران و عربستان به‌منظور حل تنش‌های دو کشور است. در پاسخ به این سؤال که موضوع حج (که همواره در روابط دو کشور وجود داشته) چگونه می‌تواند زمینه را برای تنش‌زدایی فراهم کند می‌توان گفت که حج به‌طور کلی، ظرفیت مناسبی برای برقراری ارتباط در شرایط بن‌بست دیپلماتیک فعلی میان ایران و عربستان را دارا بوده و دیپلماسیِ برآمده از آن می‌تواند به‌عنوان آغاز کننده و انتقال دهنده پیام مذاکره و نقطه شروعی برای تنش‌زدایی دو کشور در موضوعات عمل نماید. در این راستا مصداق عینی این موضوع که چگونه دیپلماسی برآمده از حج توانسته است روابط دو کشور را مجدداً برقرار نماید، به زمان ریاست جمهوری مرحوم هاشمی رفسنجانی باز می‌گردد که در آن زمان، موضوع حج موجب آغاز روابط دو کشور پس از یک دوره قطع رابطه طولانی، گردید.
علاوه بر این با توجه به اینکه در دیپلماسی حج امسال ایران و عربستان، پالس‌های مثبتی از سوی وزیر حج عربستان در موضوعاتی نظیر صدور روادید برای حجاج ایرانی برای از سرگیری عمره، مسئله بازگشایی دفتر حافظ منافع ایران در سفارت سوئیس و حتی موضوع بازگشایی کنسول‌گری‌های دو کشور از سوی طرف عربستانی دریافت گردید، لذا معتقدیم توجه به کانال دیپلماسی حج و پیگیری پالس‌های مثبتی که طرف عربستانی از طریق این کانال به ایران ارائه داده، می‌تواند نخستین گام‌های عملی را برای بهبود روابط این دو کشور برداشته و دستاویزی برای آغاز حل مشکلات متعدد دو کشور ایران و عربستان و تنش‌زدایی باشد. باید دقت داشت که دو کشور ایران و عربستان سعودی بهرغم تفاوت‌های ایدئولوژیک و اختلافات بسیار، نمی‌توانند روابط سیاسی‌شان را به مدت طولانی قطع نمایند، بلکه لازم است که با حفظ حقوق و توجه به منافع خود به نوعی به تعامل و توافق برای حل مشکلات و اختلافات برسند. از جهتی نیز دو کشور باید به این موضوع مهم دقت نمایند که رژیم صهیونیستی به‌هیچ وجه از تعامل، ارتباط و آشتی ایران و عربستان سعودی خشنود نخواهند شد، زیرا این رژیم بیشترین سود را از وجود اختلافات و درگیری در جهان اسلام و به‌ویژه میان این دو کشور بزرگ اسلامی ایران و عربستان می‌برد. بنابراین پیشنهاد می‌شود که جمهوری اسلامی ایران از پالس‌های مثبتی که عربستان سعودی در موضوع حج، مسئله بازگشایی دفتر حافظ منافع ایران و حتی موضوع بازگشایی کنسول‌گری‌های دو کشور به ایران می‌دهد، به نحو صحیح و معقولانه، استقبال و استفاده نماید. در انتها باید به این اصل و نکته مهم در علم سیاست و روابط بین‌الملل توجه داشت که چیزی به نام غیر ممکن وجود ندارد و تنها چیزی که غیر ممکن است، ادامه خصومت و دشمنی دو کشور همسایه و مسلمان است.
**مسئولیت صحت و سقم مطالب موجود در یادداشت‌ها، مقالات و مصاحبه‌های منتشر شده در سایت به عهده نویسنده بوده و انتشار آنها الزاماً به معنی تأیید مطلب یا بیانگر دیدگاه‌های موسسه نیست.
