مریم درخشنده؛ پژوهشگر مرکز آینده‌پژوهی جهان اسلام
مقدمه:
در دو دهه اخیر قطر و فرانسه، تعمیق روابط دو جانبه را با توجه به همگونی کامل، همگرایی مواضع و هماهنگی مستمر با یکدیگر، در دستور کار خود قرار داده‌اند. رهبران دو کشور در 8 ژوئن 2023، دومین گفتگوی راهبردی را جهت تعمیق روابط دو جانبه در ابعاد سیاسی، اقتصادی و امنیتی به عنوان مکانیزمی مهم برای ارتقا ثمر بخش و سازنده روابط تأکید نموده که پیشرفت‌های مهمی از زمان برگزاری اولین گفتگوی استراتژیک در مارس 2022 را منعکس می‌نماید. دو طرف ضمن تأکید بر اهمیت ارتقاء همکاری‌های موجود به ویژه در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، دفاعی و امنیتی و انرژی، تداوم این روند را بستری برای تعمیق همکاری‌های جدید در افق‌های پیش‌رو می‌دانند. در این نوشتار ضمن اشاره به توسعه ابعاد روابط اقتصادی، امنیتی و به ویژه همکاری‌های انرژی، چشم‌انداز میان مدت روابط دو جانبه قطر و فرانسه را به عنوان مهمترین شرکای منطقه‌ای مورد توجه قرار می‌دهد.
تاریخچه روابط:
دو کشور قطر و فرانسه از زمان اعلام استقلال قطر در سال 1971 و بازگشایی روابط دیپلماتیک دوجانبه در سال بعد، گام‌های اولیه خود را برای توسعه روابط طی نمودند. روابط دوجانبه در اوایل دهه 1990 در حوزه امنیت و انرژی شتاب بیشتری یافت به طوری‌که توتال انرژی خیلی زود به یکی از شرکای کلیدی قطر در استخراج و توسعه منابع انرژی این کشور تبدیل شد.
از سال 2017، روابط دو کشور شتاب بسیاری یافت. در اولین سفر رئیس جمهور فرانسه در 7 دسامبر 2017 به دوحه، چندین توافقنامه در زمینه‌های اقتصادی، آموزش، دفاع و توسعه زیرساخت‌ها امضا شد. در سال 2019 نیز گفتگوهای راهبردی بین مقامات، از جمله در بالاترین سطح، به صورت منظم مورد توجه قرار گرفت. این اقدام در واقع ناظر به تحریم‌های عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و مصر نسبت به قطر بود که دوحه به منظور شکستن این انزوا با ایجاد توافق امنیتی با پاریس آن را در دستور کار قرار داد. این توافقنامه که از آن به عنوان «دیالوگ استراتژیک» با محوریت «امنیت منطقه‌ای» نام برده می‌شود بر وسعت همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های اقتصادی، فرهنگی، ورزشی و نیز مبارزه با تروریسم را پوشش و امکان پیگیری پروژه‌های بزرگی(بهره برداری متروی دوحه) را در روابط دوجانبه ایجاد می‌نمود. در این راستا روابط قطر و فرانسه به یک مشارکت راهبردی تبدیل شد که در بالاترین سطوح رایزنی‌های سیاسی به اوج خود رسید که منعکس کننده دیدگاه واحد، منافع متقابل، همگرایی دیدگاه‌ها نسبت به منطقه و موضوعات بین‌المللی است. در دومین سفر رئیس جمهور فرانسه در 3 دسامبر 2021 به دوحه، نشست‌هایی را برای تنوع بخشیدن به اقتصاد و گسترش دامنه همکاری‌های آن‌ها دربخش اقتصادی و سرمایه گذاری( هوانوردی، شهرهای هوشمند) برای همکاری با فرانسه در دستور کار قرار گرفت که هدف آن‌ها ایجاد روابط مستحکم بر اساس احترام متقابل، منافع مشترک و همکاری برای تضمین آینده‌ای بهتر برای نسل‌های آینده بود.
روابط اقتصادی:
قطر در راستای چشم‌انداز ملی 2030 خود، برنامه‌ای را برای توسعه در اکتبر 2008 در دستور کار قرار داد. هدف طرح چشم‌انداز ملی تبدیل شدن به جامعه پیشرفته بشری برای دستیابی به توسعه پایدار، بر چهار رکن توسعه اقتصادی، اجتماعی، انسانی و زیست محیطی استوار است. در این اثنا توسعه روابط اقتصادی با فرانسه مورد توجه قرار گرفت و قطر را به هشتمین شریک اقتصادی فرانسه در خاورمیانه تبدیل نمود؛ به طوری که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی فرانسه در قطر به حدود 25 میلیارد یورو رسید. همچنین صندوق سرمایه‌گذاری دوجانبه در سال 2013 ایجاد شد که یک مشارکت بین بانک دولتی سرمایه‌گذاری فرانسه(Bpi France) و صندوق مستقل سازمان سرمایه‌گذاری قطر با هدف توسعه روابط اقتصادی دو کشور بود. امروزه بیش از 120 شرکت فرانسوی در قطر راه‌اندازی شده است که شامل تعدادی شرکت‌های CAC 40[1] و شرکت‌های بزرگ فرانسوی است؛ آن‌ها از تجربیات خود در صنایعی مانند ساخت و ساز، توسعه نفت و گاز و پروژه نمک زدایی آب برای توسعه قطر کمک می‌کنند.
فرانسه همچنین به عنوان یکی از استراتژیک‌ترین شرکای قطر، حدود 418 شرکت فرانسوی را در قطر توسعه داده است که 120 شرکت با مالکیت 100 درصد فرانسوی، 290 شرکت با مشارکت طرف قطری، 8 شرکت دارای مجوز از مرکز مالی قطر و سه دفتر نمایندگی جمهوری فرانسه است. براساس گزارش سازمان برنامه‌ریزی و آمار، تجارت داخلی بین قطر و فرانسه در سال 2021 به بیش از 6.3 میلیارد رسید که شامل 2.85 میلیارد واردات تجهیزات هواپیما، پوشاک و منسوجات، عطر و محصولات کشاورزی است. همچنین فرانسه به عنوان یکی از محبوب‌ترین مقاصد سرمایه‌گذاری خارجی برای سرمایه‌گذاران قطری است؛ به طوری که سرمایه‌گذاری قطر در فرانسه حدود 30 میلیارد دلار است.
همکاری‌های امنیتی
همکاری امنیتی- دفاعی فرانسه و قطر ستون روابط استراتژیک دو کشور است. امضای قرارداد خرید 24 فروند جنگنده رافال[2] در 4 می 2015 و سپس خرید 12 جنگنده دیگر رافال در دسامبر 2017، روابط نزدیک پاریس و دوحه را تأیید می‌کند. امضای توافقنامه مشارکت امنیتی بین دو کشور در 15 مارس 2021 برای جام جهانی فوتبال 2022، نشان دهنده تعهد فرانسه به حمایت از نیروهای امنیتی قطر در آماده‌سازی و اجرای این رویداد جهانی بود.
همکاری فرانسه و قطر همچنین برای مبارزه با تروریسم با امضای اعلامیه مشترک قصد و نقشه راه در 7 دسامبر 2017 در جریان سفر رئیس جمهور فرانسه به دوحه تعمیق شد. همچنین نیروی هوایی قطر و فرانسه رزمایش‌های عملیاتی را به طور منظم را دستور کار قرار داده‌اند که مهمترین رزمایش مشترک آن‌ها “عزم عقاب” است. همچنین قطر به عنوان شریک استراتژیک فرانسه در منطقه خلیج‌فارس، یک مرکز پشتیبانی عملیاتی و دروازه‌ای به اقیانوس‌های هند و اقیانوس آرام محسوب می‌شود که در این راستا دو کشور یک چارچوب حقوقی جامع، از جمله توافقنامه وضعیت نیروها و توافقنامه همکاری امنیتی مؤثر را از سال ۲۰۲۳ ایجاد نموده‌اند. در تداوم این روند در سال 2023 نیروی هوایی قطر یک رزمایش مشترک را با تیم پگاس ۲۳ وابسته به نیروی هوایی فرانسه در پایگاه هوایی “دخان” قطر اجرا نمود؛ که براساس اعلام وزارت دفاع قطر، این رزمایش به مدت دو روز ادامه داشت.
همکاری‌های انرژی
همکاری در بخش انرژی مهمترین شاخص در مشارکت راهبردی قطر و فرانسه است. قطر به عنوان بزرگ‌ترین صادر کننده گاز طبیعی مایع (LNG) در جهان؛ با درآمد حدود 132 میلیارد دلار در سال 2022 ، قطر را به یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان با تولید ناخالص داخلی بیش از 84000 دلار تبدیل نمود و زمینه رشد بخش خصوصی دوحه را برای پیگیری اهداف سیاست خارجی خود افزایش داده است. قطر از سال 2017 در راستای توسعه و تنوع بخشیدن به منابع عظیم گازی خود، تقویت روابط قوی را با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی در توسعه پروژه‌های بالادستی مورد توجه قرار داده است. در این میان قراردادهای سرمایه‌گذاری مشترک با بزرگ‌ترین شرکت‌های جهان از جمله شرکت‌های شل بریتانیا، غول‌های آمریکایی اکسان‌موبیل، کونوکو فیلیپس، توتال انرژی فرانسه و انی ایتالیا جایگاه ویژه‌ای یافت. این مهم به قطر کمک می‌کند تا سال 2027 تولید گاز طبیعی مایع خود را 60 درصد به حدود 126 میلیون تن در سال افزایش دهد در این اثنا میدان گازی پارس جنوبی که در کشور قطر با عنوان میدان گنبد شمالی نامیده می‌شود به عنوان یکی از مهمترین ذخایر عظیم گاز قطر در صدر اولویت قرار دارد.
با عنایت به ظرفیت گازی قطر و نیاز فرانسه برای تأمین امنیت انرژی خود و همچنین اثرات جنگ روسیه و اوکراین بر روابط انرژی با اروپا(حدود 40 درصد از واردات انرژی اروپا از طریق روسیه بود)، در این میان قطر در واکنش به بحران انرژی، مترصد فرصتی برای توسعه و تنوع سبد صادرات گاز خود، قراردادهای بلند مدتی را با کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه مورد توجه قرار داد. در این راستا سعد الکعبی، وزیر انرژی قطر اعلام کرد که قطر در “همبستگی با اروپا” برای عرضه گاز، توافق ویژه‌ای را به منظور تعهد مستمر برای تضمین و امنیت انرژی فرانسه به طور خاص در صدر اولویت قرار داده است.
در تأیید این مهم، قطر انرژی و توتال انرژی قرارداد مشارکتی را برای توسعه میدان گازی شمال-جنوب، به ارزش 1.5 میلیارد دلار امضا نمودند که شرکت انرژی قطر اعلام کرد این کشور به موجب این توافق، از سال ۲۰۲۶ و به مدت ۲۷ سال(2050) و سالانه ۳.۵ میلیون تن گاز طبیعی مایع را برای تحویل به پایانه ال‌ان‌جی Fos Cavaou در جنوب فرانسه تأمین خواهد نمود. شایان ذکر است، گاز طبیعی مایع از سوی دو شرکت مشترک انرژی قطر و توتال انرژیز که در پروژه توسعه میدان گازی الشمال سهم دارند، به جنوب فرانسه ارسال خواهد شد. شرکت توتال ۶.۲۵ درصد از سهام توسعه میدان گازی شمال در بخش شرقی آن و ۹.۳ درصد میدان گازی شمال در بخش جنوبی آن را در اختیار دارد.
جمع‌بندی:
سیاست خاورمیانه‌ای فرانسه با توجه به پیوندهای عمیق تاریخی و تعاملات اقتصادی با کشورهای منطقه همواره مورد توجه بوده است. در دو دهه اخیر نیز پاریس با ابتکارات ویژه در منطقه شامل موضع قوی در مناقشه سوریه، پیشنهاد راه حل دو دولتی در اسرائیل-فلسطین، تلاش برای بازسازی پیمان سیاسی لبنان و کنفرانس هایی با هدف آشتی در لیبی و در بخش نظامی نیز حضور نیروهای نظامی فرانسوی در عراق، سوریه به عنوان بخشی از عملیات چمل و در لبنان نیز استقرار نیروهای موقت سازمان ملل(یونیفل)، تداوم حضور خود را در منطقه تحکیم و تکامل بخشیده است.
در ادامه این روند، تمرکز ویژه بر توسعه روابط اقتصادی و امنیتی با قطر به عنوان یکی از مهمترین کشورهای منطقه، منجر به تقویت مناسبات راهبردی دو کشور شد و زمینه اعتماد متقابل و تعمیق منافع مشترک دو کشور را محقق نمود. با ورود به هزاره جدید تضمین امنیت انرژی و همچنین سرمایه‌گذاری در دوحه با توجه به ظرفیت‌های این کشور در صدر توجه پاریس قرار گرفت و با تحکیم پیوندهای اقتصادی، سیاسی و امنیتی با قطر و در ادامه قراردادهای انرژی با توجه به نیاز به این مهم پیوندهای مهمی را محقق نمود. به نظر می‌رسد تضمین امنیت انرژی قطر را به شریکی حیاتی برای فرانسه در منطقه تبدیل نموده و از سوی دیگر نیز دوحه در راستای طیف متنوع روابط و برنامه چشم‌انداز بلند مدت خود، پاریس را به ستون مهمی در سیاست خارجی این کشور قرار داده است. بر این مبنا قطر قادر است ” امنیت انرژی” را به عنوان دغدغه استراتژیک فرانسه تضمین نماید و از سوی دیگر فرانسه نیز متقابلا قادر است به برخی نیازهای استراتژیک دوحه در حوزه تکنولوژی، سرمایه‌گذاری و موضوعات امنیتی و تسلیحات پاسخ گوید. تحت این شرایط به نظر می‌رسد زمینه‌های بسیار مناسبی برای آغاز یک دیالوگ سازنده با هدف استقرار یک الگوی وابستگی متقابل با محوریت تأمین نیازهای دو جانبه در حال شکل‌گیری است.
پی‌نوشت: منابع این یادداشت نزد پژوهشگر محفوظ است.
[1] یک شاخص بازار سهام است که نماینده 40 شرکت بزرگ فرانسوی می‌باشد، که براساس سرمایه ارزش‌گذاری شده‌اند.
[2] Rafale
