یادداشت میهمان: بحران آب و آینده خاورمیانه؛ چالشها و راهکارها | سید محمد موسوی دهموردی / کارشناس ارشد دیپلماسی و روابط بین الملل

مقدمه

خاورمیانه روزهای سختی را سپری می کند. از تروریسم و جنگ های داخلی گرفته تا ناامنی و آوارگی زندگی را به کام مردم این منطقه تلخ کرده است. اما این ها تنها مشکلات خاورمیانه نیستند، بلکه می بایست معضل کم آبی و چشم انداز خشکسالی و مصیبتهایی که از ناحیه این معضل منطقه را تهدید می کند را نیز به لیست بلند بالای مشکلات این ناحیه افزود.

به گفته کارشناسان و صاحبنظران ژئوپلتیک، آب دیگر تنها یک کالای فیزیکی و بدون بار سیاسی نیست، بلکه امروزه این کالا ابعاد اقتصادی و سیاسی و بعضا استراتژیک پیدا کرده است. در جهان امروز عواملی همچون افزایش چشمگیر جمعیت کره زمین و بهره برداري بی رویه از منابع محیط زیست براي تأمین نیازهاي اقتصادي، تأثیر خاص خود را در رابطه با منابع آب برجاي گذارده است.  بطوریکه مسائل مربوط به بحران و مدیریت آب از دیدگاه سازمان ملل متحد پس از مشکل جمعیت به عنوان دومین مسئله اصلی جهان شناخته شده است.این بحران، علیرغم فراگیر بودن آن، شاید در هیچ جاي دیگري به اندازه خاورمیانه ابعاد سیاسی-امنیتی نیافته و نخواهد یافت.

چالشها …

نتایج گزارشی که به تازگی منتشر شده است نشان می دهد که دست کم 33 کشور تا سال 2040 در معرض بحران آب قرار دارند. این مسئله می تواند به تشدید تنش ها در کشورهایی که درگیر این معضل هستند منجر شود. طبق این گزارش کشورهای خاورمیانه در طی 25 سال آینده از نظر منابع آبی بحرانی ترین وضعیت را خواهند داشت. کشورهایی نظیر کویت، فلسطین، قطر، امارات، سرزمینهای اشغالی(اسرائیل)، عربستان، عمان و لبنان جزء کشوهای دارای وضعیت بحرانی در این گزارش هستند.(M.euronews.com/persian)

کمبود طبیعی، توزیع نامتوازن، اشتراکی و بی جایگزین بودن منابع آب در کنار مسائلی نظیر افزایش بی رویه جمعیت و مصارف آبی در کشورهاي خاورمیانه ، اقتصاد متکی بر کشاورزي، سوء مدیریت کلی و جمعی و تخاصمات،ارضی، مرزي، قومی و ایدئولوژیکی این کشورها و فقدان قوانین بین المللی حاکم بر آبهاي مشترك از جمله عوامل تشدید کننده این بحران هستند که آن را به یک منبع عمده تولید خشونت تبدیل می کند.(خسروی و همکاران،1389: 3) در بسیاری از کشورهای این منطقه( از قبیل کشورهای عربستان،کویت،قطر،امارات،بحرین و …) آبهای سطحی بسیار اندک بوده و کمترین سرانه آب در سطح دنیا را به خود اختصاص داده اند. در کشورهای دیگری نظیر ایران،افغانستان،ترکیه،عراق و … رودهای مشترک جریان دارد که فاقد رژیم های حقوقی باثبات بوده و این مسئله همواره باعث ایجاد مشکل در بین این کشورها شده است.

      کارشناسان سازمان ملل با اعلام این که سرانه آب در خاورمیانه تا سال 2025 به نصف کاهش خواهد یافت، نسبت به بروز کشمکش هاي سیاسی و درگیري هاي نظامی در اثر بروز بحران آب در این منطقه هشدار داده اند. به گزارش این سازمان سرانه آب در این منطقه 1200 متر مکعب در سال است و این در حالی است که سرانه جهانی آب نزدیک به 7 هزار متر مکعب در سال می باشد. بر طبق پیش بینی ها میزان تقاضا براي آب در منطقه مذکور از 170 میلیارد متر مکعب در سال 2000 به 228 میلیارد متر مکعب در سال 2025 خواهد رسید. به عبارت دیگرسرانه آب در این منطقه تا سال 2025 به 500 متر مکعب در سال کاهش خواهد یافت. کمیته بین المللی صلیب سرخ نیز نسبت به درگرفتن جنگ در خاورمیانه بر سر منابع آب هشدار داده است.( M.euronews.com/persian)

      به گفته متخصصان پنج حوزه پرتنش در ارتباط با منابع آبی وجود دارد که در آینده پتانسیل برخورد و تقابل سیاسی و درگیریهای نظامی در بین کشورها را خواهند داشت. همه این حوزه ها در منطقه خاورمیانه و در درون کشورهای اسلامی قرار دارند.

1: حوزه رود اردن که بین اردن،فلسطین و اسرائیل مشترک است.

2:حوزه رود نیل که بین 11 کشور از جمله مصر،سودان و اتیوپی و … مشترک است.

3: حوزه دجله و فرات و دنباله آنها یعنی اروند رود که بین عراق –سوریه- ترکیه و ایران – عراق مشترک هستند.

4: حوزه آمودریا که بین افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان مشترک است.

و نهایتا 5: حوزه رود هیرمند که فی مابین ایران و افغانستان مشترک است.(WWW.Masironline.ir) 

در واقع بحران آب این پتانسیل بلقوه را دارد تا فی مابین کشورهایی که دارای رودخانه و حوزه آبریز مشترک هستند ایجاد تنش و درگیری کرده و تنش های موجود در خاورمیانه را دوچندان کند. پطروس پطروس غالی دبیر کل سابق سازمان ملل متحد در سال 1985 یعنی زمانی که هنوز وزیر مشاور مصر در امور خارجه بود اعلام کرد:“جنگ بعدی خاورمیانه نه بر سر سیاست، بلکه بر سر آب خواهد بود”.(صادقی،1376: 211) هر چند از این اتفاق چندین سال می گذرد و بعد از آن جنگ های بسیاری در خاورمیانه بر سر سیاست درگرفت و تابحال جنگ فراگیری را بر سر منابع آب در این منطقه شاهد نبوده ایم، اما در طول این سالها، همواره شاهد درگیریها و چالشهایی در بین کشورهای منطقه بر سر منابع آبی مشترک بوده ایم این و مطمئنا با مرور زمان و تشدید بحران آب، این درگیریها بیشتر شده و اگر فکر عاجلی برای آن صورت نگیرد به زودی مشکل دیگری بر مشکلات عدیده خاورمیانه و جهان اسلام خواهد افزود.

راهکارها …

از مجموع مطالب گفته شده می توان اینگونه نتیجه گرفت که اهمیت آب در آینده خاورمیانه کمتر از اهمیت کنونی نفت نیست و می بایست منتظر آینده ای بود که در آن آب به یکی از عوامل اصلی ژئوپلتیک و استراتژیک در خاورمیانه تبدیل شده و کشورهای این منطقه را رودر روی یکدیگر قرار دهد. اما برای جلوگیری از این وضعیت راهکارهایی وجود دارد که اگر مردم و دولتهای این منطقه آنها را در پیش گیرند از حجم بحران کاسته شده و مانع از ژئوپلتیکی و امنیتی شدن مسئله آب در خاورمیانه و جهان اسلام خواهد شد. در ادامه به برخی از این راهکارها اشاره خواهد شد:

–    سرمایه گذاری در علم هیدروپلتیک؛ هیدروپلتیک به معنای مطالعه و بررسی همه جانبه آب و توجه به وجوه سیاسی، اقتصادی،اجتماعی و زیست محیطی آن است. مطمئنا بدون شناخت وجوه چندگانه آب، درک جوانب مختلف بحران آب مقدور نبوده و این مسئله منجر به مواجهه چهارچوب مند و اصولی کشورهای منطقه با بحران آب نخواهد شد. بنابراین کمک به توسعه علم هیدروپلیتک در دانشگاهها و ترویج تحقیقات آب شناسانه کمک بسیار ارزشمندی به حل و فصل بحران آب و جلوگیری از عمیق تر شدن بحران در منطقه خواهد کرد.

–    در پیش گیرفتن دیپلماسی فعال آبی: از آنجاییکه حل مشکلات ناشی از کمبود آب در خاورمیانه از عهده تک تک دولتهای منطقه برنمی آید، بنابراین همکاریهای دوجانبه،چندجانبه،منطقه ای و جهانی تنها را مواجهه با این مشکل و پیشیگیری از تشدید آن است. ایجاد یک سازمان منطقه ای برای مبارزه با معضل کم آبی و جلوگیری از عمیق تر شدن بحران و حل اختلافات احتمالی فی مابین کشورهایی که رود مشترک هستند امری الزامی است. در این باره کوین واتکیز، از پژوهشگران سازمان ملل متحد معتقد است:”اداره آبهای مشترک می تواند عاملی برای صلح یا مناقشه باشد، لذا این تصمیم گیران سیاسی هستند که مسیر مناقشه یا صلح را برمی گزینند”.(عراقچی،1393: 100)

–    توجه به موضوع آب مجازی: آب مجازی یکی دیگر از راههای مدیریت بحران آب در خاورمیانه است. آب مجازی به معنای استفاده از اصل مزیت نسبی در موضوع واردات است و به معنای واردات هوشمند “مواد غذایی و کالاهای آب بر” از سایر کشورهاست. درواقع از این طریق، بجای مصرف آبهای داخلی برای کشاورزی و … ، این مواد از طریق کالاهای آب بری که از خارج وارد شده است، تامین می گردد و دیگر نیازی به مصرف زیاد آب برای تولید این مواد غذایی و سایر کالاهای آب بر نیست. از این مسئله بعنوان واردات آب مجازی یاد می شود.

–    راه دیگر صرفه جویی در مصرف آب در منطقه خاورمیانه، سرمایه گذاری کشورهای این منطقه در بخش کشاورزی، در مناطق پر آبی نظیر آفریقا و آسیای جنوب شرقی و واردات کالاهای کشاورزی از این کشورهاست.

–    افزایش قیمت آب و ایجاد مالیاتی تحت عنوان مالیات آب برای جلوگیری از هدر روی منابع آبی.

–    توسعه شبکه های نوین آبیاری و کشاورزی.

–    بحران آب در خلیج فارس عمدتا ناشی از کمبود طبیعی منابع آبی است و در حال حاضر به دلیل وجود همزمان دلارهاي نفتی و دسترسی آسان به آب دریا جهت اجراي پروژه هاي شیرین سازي آب دریا، این بحران در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس  کنترل شده است و مادامی که درآمد نفت باشد این شرایط تداوم خواهد یافت. بقیه کشورها نیز می توانند با جذب سرمایه گذاری خارجی در صنایع شیرین کننده های پیشرفته آبی بخشی از کمبود منابع آبی خود را برطرف کنند. البته این مسئله تنها برای کشورهای ساحلی کاربرد دارد.

–    تلاش دولتهای منطقه برای دستیابی به منابع مالی بین المللی از طریق صندوقهای توسعه و محیط زیست سازمان ملل متحد برای مقابله با این معضل راهکار دیگری برای مهار بحران کم آبی است.

منابع

–    خسروی،سمیه، خدارحم بزی،معصومه جوادی و مجتبی حسین نژاد(فروردین 1389)،”بحران آب در خاورمیانه”،چهرمین گنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام،زاهدان،25-27 فروردین 1389.
–    صادقی،سید شمس الدین(1376)،”هیدروپلتیک و بحران آب؛چالشهای آینده خاورمیانه و خلیج فارس”،اصلاعات سیاسی و اقتصادی،شماره 115 و 116.
–    عراقچی،سید عباس(زمستان 1393)،”دیپلماسی آب؛از منازعه تا همکاری”،فصلنامه سیاست جهانی،دوره سوم،شماره چهارم.
–    WWW.M.euronews.com/persian
–    WWW.Masironline.ir

————————————

توجه : مسئولیت صحت و سقم مقالات، یادداشت ها و مصاحبه های منتشر شده به عهده نویسنده بوده و صرف انتشار به معنی تائید آن نمیباشد.