هژمونی ها درحوضه های آبریز بین المللی؛ترکیه: هژمونی بدخیم یاخوش خیم؟
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
کمبود آب، تغییرات زیست محیطی و آب و هوایی، افزایش جمعیت و اهمیت آن در همه ی ابعاد زندگی بشری رقابت های ملی و بین المللی برای فراهم آوردن آب مورد نیاز را موجب شده است. آب های فرامرزی نیمی از جمعیت دنیا را در برگرفته و با توجه به ماهیت سیال خود زمینه ی تنش و منازعه و نیز همکاری را فراهم می آورند. در کنار این موضوع توزیع قدرت میان کشورهای ساحلی رودخانه های فرامرزی بویژه براساس موقعیت جغرافیایی آنها در امتداد رودخانه به عنوان یکی از عوامل کلیدی برای جنگ و همکاری در حوضه های آبریز بین المللی در میان صاحب نظران و بویژه محققان ژئوپلیتیک شناخته شده است. در یک بررسی اجمالی در میان 310 حوضه فرامرزی مشاهده می شودکه در اکثر آنها توزیع قدرت یکنواخت و متقارن در میان کشورهای اطراف حوضه وجود داشته اما تعداد زیادی از حوضه ها هم هستند که براساس توزیع قدرت نامتقارن با وجود کشور هیدروهژمون شکل گرفته اند. بر خلاف تصور منطق روابط بین الملل که بیان می دارد توزیع قدرت و شکل گیری موازنه بین قدرت ها باعث ایجاد همکاری و دیپلماسی و عدم شکل گیری درگیری شده ما شاهد هستیم که در برخی از حوضه ها علیرغم وجود هژمون تعاملات و همکاری های چندجانبه صورت گرفته و یا درگیری در حوضه های آبریز بین المللی به دلیل عواملی غیر از توازن قدرت شکل گرفته است.
از این رو این سوالات مطرح می شود که چرا با وجود هژمون همکاری در رودخانه های فرامرزی شکل می گیرد؟ عوامل تعیین کننده ی درگیری ها در برخی از حوضه ها چیست؟ نویسنده معتقد است که ماهیت هژمون از عناصر مهم در شکل گیری همکاری یا منازعه می باشد. برای پرداختن به این موضوع باید ماهیت هیدروهژمون واکاوی شود. در واقع هژمونی های کشورهای ساحلی را می توان به دو دسته ی هژمونی های بدخیم و هژمونی های خوش خیم و یا به عبارت دیگر هژمونی های خوش بین و خشن تقسیم بندی نمود. هژمونی های بدخیم علاقمند به حفظ نظم بر اساس منابع قدرت است و در حقیقت رویکرد غیر همکاری جویانه و تک جانبه را دنبال می کند و بویژه ایدهی همکاری نهادینه شده از طریق نهادها و سازمانهای مختلف آبی را رد می کنند و منابع قدرت خود را برای حفظ یک سیستم یک جانبه به کار می گیرند و بدین طریق اثرات و نتایج منفی هم بر روی دیگر بازیگران مستقر در حوضه می گذارند. اما از طرف دیگر هژمونی های خوش خیم یا خوش بین مایل به ارائه سیستم های همکاری جویانه بوده و بطور فعال در پی سیستم حکمرانی مشارکتی و دیپلماتیک و نهادی می باشند و در واقع دولت قدرتمند در حوضه ی رودخانه از ایجاد، فعالیت و توسعه ی نهادهای همکاری جویانه حمایت و پشتیبانی می کند. لذا بطور کلی می توان گفت هژمونی های خوش خیم، بی خطر بوده و به حاکمیت مؤثر رودخانه ی فرامرزی یاری می رساند اما هژمونی بدخیم، مضر بوده و مانع شکل گیری حاکمیت مؤثر و مدیریت آب های فر امرزی می شود.
از مصادیق ملموس هژمونی های بدخیم، قدرت هژمونی آبی ترکیه در حوضه های آبریز فرات و دجله می باشد. کشورهای اطراف این رودخانه های بین المللی علاوه بر ترکیه، سوریه، عراق و ایران می باشند. ترکیه معتقد به ایجاد ناامنی در کشورش با حمایت سوریه و عراق از گروه تروریستی پ ک ک و کردهای ترکیه بوده و از طرفی سوریه و عراق هم به دلیل روابط حسنه و همکاری که بین ترکیه و اسرائیل وجود دارد دیدگاه خوش بینانه ای به این دولت ندارند و بویژه سوریه که معتقد است ترکیه از اقدام اسرائیل در اشغال بلندی های جولان که سوریه آن را حق مسلم و تاریخی خود میداند حمایت می کند. ترکیه به جای همکاری با کشورهای پایین دست رودخانه برای اشتراک منابع، اقدام به ذخیره آب در پشت سدها و پنهان کردن آن به دلایل سیاسی می کند.ترکیه با ایجاد و احداث این سدها ضمن زیرپا گذاشتن قواعد و مقررات حقوق بین المللی منابع آبی صدمات جبران ناپذیری بر کشورهای اطراف حوضه های دجله و فرات وارد نموده است. از نمونه های عدم همکاری ترکیه می توان به موارد ذیل اشاره نمود.
ترکیه در سال 1987 بدون توجه مقررات بین المللی، که دولتها باید اقداماتی که موجب ایجاد خسارت به کشورهای دیگر حوضه می شود را اطلاع رسانی نمایند، مقدار زیادی آب را بدون اطلاع رسانی و اخطار صادر کرد که منجر به آسیب شدید سیل در سوریه شد. مورد دیگر اقدامات سدسازی گسترده ی توسط این کشور است، که به عنوان مثال در این راستا می توان از پروژه ی گاپ نام برد که شامل احداث ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه آبی است که بر منشاء رودهای دجله و فرات ساخته شده‌اند و یا اخیرا احداث سد ایلیسو در منطقه ی کرد نشین ترکیه که به دلایل سیاسی قابل توجه است. چرا که کردها معتقدند این اقدام ترکیه در جهت محدود نمودن آنها بوده است و پس از شروع آبگیری سد ایلیسو، اوضاع آبی عراق وخیم‌تر می شود، به طوری که پس از آبگیری کامل این سد ترکیه قادر خواهد بود تا کل جریان آبی ورودی به عراق را کنترل نماید. با این حال از یک دید کلی به نظر می رسد آنچه که بر روابط این دولتها سایه افکنده و مانع همکاری ترکیه با سایر کشورهای اطراف حوضه شده است دلایل سیاسی است. در واقع روابط خصمانه سیاسی بین کشورهای ساحلی دجله و فرات، ترکیه، سوریه و عراق مانع ایجاد یک عملکرد خوب و اداره موثر حوضه رود می شود. از این رو حوضهی دجله و فرات به عنوان یکی از پر تنش ترین حوضه های آبریز فرامرزی دنیا و بزرگترین حوضه ی آبریز غرب آسیا از درهم تنیدگی های سیاسی، تاریخی، امنیتی و ژئو پلیتیکی با آب برخوردار است.
از طرفی نمونه ی بارز هژمونی خوش خیم نیز وجود دارد که از جمله مثال های بارز آن کشور هژمون آفریقای جنوبی در حوضه ی آبریز لیمپوپو (Limpopo) می باشد که با کشورهای اطراف حوضه، فارغ از این اختلافات و تنش های سیاسی، رویکرد همکاری جویانه داشته و در سطح نسبتا بالایی از همکاری منطقه ای و تلاش های یکپارچه سازی بویژه تحت چارچوب پروتکل جامعه ی توسعه ی آفریقای جنوبی (SADC)عمل نموده و از تسهیلات فنی، اداری و سازمانی برای بهبود مدیریت این حوضه حمایت می نماید. از این رو می توان نتیجه گرفت که ماهیت هژمونی در شکل گیری مکانیسم های همکاری حائز اهمیت بالایی بوده و با اصلاح ماهیت هژمون می توان زمینه ی اقدامات و همگرایی و فعالیت های مشترک را در بین کشورهای حوضه ی رودخانه برقرار کرد و در آینده کشورهای حوضه ی دجله و فرات با حل و فصل اختلافات سیاسی و بهبود روابط می توانند زمینه ی شکل گیری نهادهای همکاری جویانه و سیستم چند جانبه گرایی را تقویت نمایند.
خاورمیانه- بحران آب- ترکیه- هیدروهژمون- سد سازی- اختلاف
