هویت ایرانی – اسلامی؛ از هوشیاری تا معنادهی / معصومه طالبی / پژوهشگر موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام
با توجه به شرایط و اقتضائاتی که در قرن 21 با آن مواجه هستیم، اهمیت توجه به مسائل فرهنگی، دینی و هویتی در جهان امروز بر کسی پوشیده نیست. در عصر جدید نیروهای تدریجی و غیر مهیجی مانند گسترش ارتباطات جهانی، عصر ارتباطات و اطلاعات میتوانند بنیان‌های هویت یک جامعه اسلامی سابقاً منزوی را با آگاه‌سازی مردم آن جامعه از یک دنیای کاملاً نوین از اقدام سیاسی متزلزل سازند. «مشکل هویت در جوامع مختلف با روش‌های متفاوت بروز کرده و امروزه به یک نگرانی جدی در حوزه سیاست تبدیل‌شده است. بحران هویت ضرورتاً بحران یک کشور نیست، بلکه بحران عصر ماست(پای و دیگران، 1380 :93)» که هر ملیت و فرهنگی را وادار به چاره‌جویی می‌نماید.
استوارت هال از بنیان‌گذاران مکتب مطالعات فرهنگی معتقد است که گروه‌ها و فرهنگ‌ها براي تعریف معناي نمادها و تعیین هویت آن‌ها در حال رقابت و مبارزه هستند. روشن است که در این مبارزه، رسانه‌ها و فناوری‌های ارتباطی نقش بسیار بااهمیتی دارند؛ اما مهم‌تر از رسانه‌ها، کنشگران و عاملانی هستند که پیام‌های این رسانه‌ها را تولید و تفسیر می‌کنند. به عقیده هال، صاحبان رسانه‌ها نمی‌توانند هر معنایی را که می‌خواهند براي پیام‌هایشان در نظر بگیرند؛ زیرا همۀ افراد در امر معنا دهی نقش دارند. به نظر وي، مخاطبان این توانایی را دارند که در فرایند معنا دهی، یعنی در تعریف نمادها و پیام‌ها فعالانه شرکت کنند. بنابراین وي آینده فضاي فرهنگی دیجیتال را به کنش و عملکرد انسان‌ها پیوند می‌زند(بهرامی کمیل،1388: 111).
دنیای امروز دنیایی فرّار است که نه‌تنها آهنگ تحولات اجتماعی در آن سریعتر از هر جامعه ماقبل نوین است، بلکه میدان عمل و ژرفای تأثیرات آن بر کارکردها و شیوههای رفتاری جوامع پیشین نیز بیسابقه است(گیدنز، 1379 : 45- 31). در چنین وضعیتی، شبکه‌های اجتماعی و تعاملات ناشی از آن موجب تغییرات تدریجی و درعین‌حال اساسی در نظام ارزشی و هنجاری جوامع می‌شود. طبیعی است که این تغییر تدریجی تنها توسط سیاست‌گذاری و از سطوح بالای جامعه شکل نمی‌گیرد بلکه اعضای فعال در این شبکه‌های مجازی خود می‌تواند مدافع فرهنگ موجود جامعه و حتی شکل‌دهنده به ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر دنیای مجازی باشند.
جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یک کشور اسلامی باید با توجه به فرصت‌ها و تهدیدهای ناشی از روند جهانیشدن، خود را برای مواجهه با این پدیده مهیا ساخته و با اتکا به داشته‌های فرهنگ غنی ایرانی – اسلامی خود علاوه بر حفظ هویت خویش، با بهره‌گیری از ابزار برآمده از فرهنگ جهانی، درصدد جهانی کردن آن باشد. چراکه فرهنگ، محصول آفرینش نیروهای انسانی و اجتماعی است که ظرف و مظروف آن را نیز تعیین میکند. بنابراین فرهنگ بیش از هر بخش دیگری با جهانیشدن در ارتباط است. هویت‌های فرهنگی، ملی، دینی و اخلاقی بر بستر جهانیشدن شکل جدیدی به خود خواهند گرفت. پس نباید آن‌ها را چون سنتی ثابت و تغییرناپذیر تقدیس کرد، بلکه میبایست این عناصر را فرآیندی شکلپذیر دانست که نه‌تنها میتوانند خود را با وضعیتهای نوین تطبیق دهند، بلکه درعین‌حال، اهداف و غایت آن را بازتعریف نموده و در عین انعطافپذیری، انسجام خود را در عصر جهانیشدن حفظ کنند. (کاوسی و حسین زادگان،1390).
در دنیای امروز غیر از فرهنگ‌های ملی، ادیان نیز به‌مانند تمامی نهادهای اجتماعی با تحول فرهنگی مواجهاند. «این موضوع هنگامی مهم‌تر جلوه میکند که دریابیم، انتقال دین به نسل‌های جوان‌تر، همان فرآیندی است که دین از آن طریق، خود را به‌مثابه “دین در جریان زمان ” شکل می‌دهد؛ این همان چیزی است که موجب پویایی دین می‌شود و دین را برای انتقال خود در جریان زمان توانا میسازد. مسیرهای گوناگونی که مستلزم شناخت ابعاد متفاوت و ترکیبهایی از هویت‌یابی دینی در ابعاد اجتماعی، اخلاقی، عاطفی و فرهنگی هستند، در دنیای امروز ممکن است در تقابل با الگوهای سنتی آن قرار گیرند(کاوسی و حسین زادگان،1390)» که در این زمینه هوشیاری زمامداران فرهنگی در تربیت نسلی آگاه به فرهنگ و هویت خود می‌تواند درزمینه معنا دهی به نمادهای فرهنگی رایج در دنیای مجازی کنونی و دنیای واقعی آینده، راهگشا باشد.
بنا بر آنچه گفته شد، شکل‌دهی و معنا دهی صحیح به هویت ایرانی- اسلامی و تقویت نمادهای فرهنگ صلح‌دوستی در جامعه، مستلزم ارائۀ داده‌ها و اطلاعات مرتبط بافرهنگ ملّی و اسلامی است. در این میان سیاست‌ها باید به‌گونه‌ای تدوین و ارائه شود که دانشجویان و جوانان را با مؤلفه‌ها، مصداق‌های هویتی و ذخایر دینی و ملی تمدن ایرانی اسلامی کشور خود آشنا سازد. نهادهاي آموزش عالی باید جوانان را براي تغییرات و دگرگونی‌های مداوم در جهان سراسر متحول امروزي آماده کنند تا آنان دچار خودباختگی فرهنگی نشوند. چراکه با توجه به فعالیت گسترده جوانان در عرصه مجازی، تربیت نسل جوان مدافع صلح و گسترش فرهنگ آشتی در سطح بین‌المللی به‌صورت مجازی و ارائه چهره واقعی اسلام توسط جوانان می‌تواند در گسترش صلح جهانی در عصری که افراط‌گرایان اسلامی چهره خشنی از اسلام را به جهانیان عرضه نموده‌اند، موفق باشد. درنهایت اینکه در عصر ارتباطات کنونی، میبایست علاوه بر حفظ هویت خویش، با بهره‌گیری از ابزارهای فرهنگ جهانی درصدد جهانی کردن هویت خود باشیم. در این مسیر نکته اصلی حفظ مؤلفه‌های اصلی هویت ایرانی – اسلامی است و پس‌ازآن می‌توان در جهت معنا دهی به هویت ایرانی – اسلامی، مؤلفه‌های نوینی که در تضاد باارزش‌ها و هنجارهای اسلامی – ایرانی نباشند، بدان افزود.
منابع
بهرامی کمیل، نظام(1388) نظریه رسانه‌ها، تهران: کویر.
پای، لوسین و دیگران(1380)، بحران‌ها و توالی‌ها در توسعه سیاسی، ترجمه غلامرضا خواجه سروی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
کاوسی، اسماعیل و زهره حسین زادگان(1390)، حفظ هویت ایرانی – اسلامی در فرایند جهانیشدن، مطالعات راهبردی و سیاست‌گذاری عمومی، دوره 2، شماره 3، تابستان.
گیدنز، آنتونی(1379) “ج”، جهان رها شده، علیاصغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب، تهران: انتشارات علم و ادب، چاپ اول.
