“نقش فرهنگ و اخلاق در تمدن نوین مهدویت”، سخنرانی دکتر اسماعیلی عضو محترم شورای نگهبان و عضو مجلس خبرگان

 

 

نقش فرهنگ و اخلاق در تمدن نوین مهدویت

متن سخنرانی دکتر اسماعیلی عضو محترم شورای نگهبان و عضو مجلس خبرگان

در همایش بین‌المللی آینده جهان اسلام در افق 1414 شمسی

سلام علیکم و رحمة الله.

بسم الله الرحمن الرحیم. همهی ما می­ دانیم و بدون اینکه نیاز به استناد داشته باشد، آشکار است که جهان بشریت در آستانهی یک تحول است و نه تنها جهان اسلام بلکه همهی جوامع بشری در یک پیچ تاریخی قرار گرفتهاند که طبیعتاً در آن جامعهای میتواند موفق ­تر و پیروزتر واقع شود که بتواند از سه عنصر بیشتر استفاده نماید؛ جهان اسلام پتانسیل بهره‌مندی از این سه عنصر را بیشتر از سایر ملل بر تن دارد: عنصر اول درک درست از شرایط کنونی و تحولی که در آستانهی آن قرار داریم، عنصر دوم آمادگی برای مواجهه با این تحول، و عنصر سوم کسب قدرت و داشتن توان مدیریت برای این تحول است. هر ملتی، هر جامعهای، هر بینشی که از درک درست ­تر، آمادگی بیشتر و مدیریت قوی ­تر در این مقطع برخوردار باشد طبیعتاً در تحولات آیندهی جهان سهم بهتر و بیشتری میطلبد.

آیندهپژوهی برای همین است؛ آیندهپژوهی با آیندهنگری متفاوت است. آیندهپژوهی یعنی رصد آینده برای مدیریت تحولات و باور به اینکه آینده را ما می­ سازیم، آینده چیزی نیست که اتفاق بیفتد و ما منتظر آن باشیم. جهان اسلام باید باور کند که آیندهی بشریت را او باید بسازد و می­ تواند بسازد. اگر جهان اسلام خودش را با این تحولات متناسب و مدیریت نکند، احتمال این هست که تحولات، جهان اسلام را مدیریت کند و خدای ناکرده سال­های سال ما دچار مشکل باشیم. مخصوصاً از زمانی که نسل سوم مطالعات آیندهپژوهی رواج پیدا کرد و موضوعات اجتماعی و فکری در حوزهی آیندهپژوهی قرار گرفت کشورهای مختلف، مؤسسات متفاوت، دانشمندان برجسته در این زمینه کارهایی کردند که طبیعتاً ما در جهان اسلام نباید از آنها عقب بیفتیم.

در سخنان سخنرانان قبلی اشارهای به ظرفیت ­های موجود در جهان اسلام بود و من نمی­ خواهم تکرار کنم. هم ظرفیت انسانی، هم ویژگی­ های جغرافیایی و هم حتی داشته ­های مالی و اقتصادی و ذخایر طبیعی و حتی در دانش و فناوری جهان اسلام ظرفیت آمادگی برای این تحول بزرگ و مدیریت آن را دارد. طبیعتاً برای مقابله با این وضعیت و مدیریت آن باید از ابزارهای مختلفی که داریم بهرهمند باشیم. من به بعضی از آن ابزارها خواستم اشاره کنم ولی برای واضح­ تر شدن عرایضم به آن نکتهی اصلی که موضوع بحث من بود بسنده می­ کنم. در تمدن نوینی که مهدویت در انتظار آن به سر می­ برد، فرهنگ و اخلاق نقش اصلی را ایفا می­ کند. بعد از یک دوره دوری از ارزش­های اخلاقی و اعتقادی، بشر به این نتیجه رسید و می­ رسد که راه سعادت او بازگشت به دامن ارزش­ها و کرامت انسانی و فرهنگی است که از گذشته داشته است. این فرهنگ و اخلاق است که زبان مشترک ما با مسلمانان سایر کشورها و مردم پیروی سایر ادیان هست.

من می­ خواستم به عنوان نمونه و مطالعهی موردی به مسئلهی محیط زیست اشاره کنم که امروز یک معضل جهانی شمرده می­ شود؛ حتی به اعتقاد کارشناسان آنچه که در حوزهی محیط زیست دارد اتفاق می­ افتد خطرناک ­تر و مخربتر از خطری است که سلاح­های هستهای بشریت را دارد تهدید می­ کند. خطر انقراض گونه ­های مختلف حیوانی و طبیعی، همهی کسانی را که به آیندهی انسان می­ اندیشند نگران کرده است ولی نکتهی مهم این است که مشکل محیط زیست بیش از اینکه مشکل مادی باشد مشکل اخلاقی و فرهنگی است.

آنچه که امروز ما در عرصهی محیط زیست می­ بینیم نمود آشفتگی درونی انسان­ها است. چون درون آنها آشفته شده است، برون آنها اینگونه نا­منظم و بی ­مهابا شده است. جنگ­هایی که امروز در دنیا بر سر منابع زیست محیطی از جمله منابع نفت و گاز اتفاق افتاده و پیش ­بینی می­ شود که اگر خردورزی و مدیریتی وجود نداشته باشد ممکن است بر سر آب و سایر منابع طبیعی در آینده اتفاق بیفتد، حکایت از این می­ کند که ما نمی ­توانیم به ساز و کارهای حقوقی بسنده کنیم؛ ما نیازمند این هستیم که از ظرفیت­های حقوقی و سازمان­های بین­ المللی برای رفع مشکل محیط زیست استفاده کنیم که می­ کنیم و جهان امروز در این زمینه گام­ های بلندی برداشته است. اما نباید فراموش کنیم که آنچه که محیط زیست را از این بحران نجات می­ دهد بیش از این کنوانسیون­ها و بیش از این معاهدات، اصلاح فرهنگ و بینش بشری است.

به عنوان نمونه اشاره می کنم که ببینید اگر ما به فرهنگی که قرآن، کتاب مشترک ما مسلمانان درباره محیط زیست به ما القاء کرده توجه می­ کردیم، حتماً وضع محیط زیست حد­اقل در حوزهی جهان اسلام اینگونه نبود که امروز است. اگر ما آنچه که خدا به ما آموخته است حتی یک برگ درخت را آیهی خدا بدانیم، موجود باشعور و دارای احساسی بدانیم که پیوسته در حال تسبیح پروردگار خودش هست دیگر اینگونه با او نامهربانی نمی­ کنیم. استفادهی هرچه بیشتر از منابع طبیعی را زیرکی برای خود محاسبه نمی­ کنیم. نیاز نبود به ما بگویند که محیط زیست ارث پدران ما نیست، امانت فرزندان ما است. نه، این یک نگاه ابزارگرایانه است؛ اگر ما به نسل آینده هم نیندیشیم، اگر ما فرض کنیم آخرین نسل انسان هستیم که در این کره زندگی می کنیم باز هم لازم بود که به طبیعت به عنوان آیهی خدا و به عنوان یک موجود ذی­ شعور قابل احترام نگاه کنیم. از این نگاه ابزارگرایانه باید دست بر­می­ داشتیم.

علاوه بر این ما در سبک زندگی از ساختمان و مسکن گرفته تا ترافیک و آمد و شد در جامعه و رفتارهای سیاسی اجتماعی، ملی و بین­ المللی در همهی اینها نیازمند بازگشت به فرهنگ و اخلاق اسلامی هستیم. جهان اسلام نباید بر آیندهپژوهی خودش از این عنصر مهم غفلت کند. این به معنای نادیده گرفتن سایر کم ­آگاهی ­ها نیست، به معنای این است که از داشته ­ها و فصل ممیز خودمان بیشتر بهره ببریم. ما مسلمانان باید باور کنیم که بهشت و جهنمی که به ما وعده داده­ اند به دست خود ما در همین دنیا ساخته می­ شود. اگر مسلمانان نتوانند زندگی همین دنیا را در آینده برای خودشان شبیه بهشت بازسازی کنند، نباید منتظر بهشت برین باشند. کمیتهی اخلاق در کمیسیون ملی یونسکو چندین جلسه داشت و در آنجا بالاتفاق همه به این نتیجه رسیدند که راه حل بسیاری از بحران­هایی که بشریت امروز با آن دست به گریبان است و از جمله همین محیط زیست، چیزی نیست جز بازگشت به همین هویت و فرهنگی که داشتیم و بزرگانی که پیش از این در این زمینه­ ها گام برداشتند به آن توجه داشتند.

 ما محتاج فرهنگ­سازی در این زمینه هستیم، محتاج یافتن هویت خودمان هستیم. به قول اقبال لاهوری مؤمن خود و کافر اِفرنگ باید بشویم و از این خواب گرانی که متأسفانه بعضی از سران و اندیشمندان جامعهی مسلمان را فراگرفته است، بیدار شویم و با همان سه عنصری که داشتیم، یک تلاش کنیم تا وضعیت کنونی جهان را و تحولی را که در آستانه آن قرار داریم به خوبی شناسایی کنیم، دوم اینکه استعداد و آمادگی­ های خودمان را ارتقاء دهیم، و سوم اینکه مدیریت این تحولات را در دست بگیریم تا این تحولات ما را مدیریت نکند.

ان­شاءالله این همایش بزرگ برای رسیدن به اهدافش موفق شود. به سهم خودم از زحمات زیادی که کشیدند، تشکر می­ کنم. از اینکه به دلیل ضیق وقت نتوانستم تمام مطالب را که می­ خواستم، خدمت شما عرض کنم پوزش می ­طلبم. والسلام علیکم و رحمة الله.

*این مطلب متن سخنرانی جناب آقای دکتر اسماعیلی عضو محترم شورای نگهبان و عضو مجلس خبرگان در مورخه 1398/8/2 در افتتاحیه همایش بین‌المللی آینده جهان اسلام در افق 1414 شمسی است که توسط موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام و با همکاری دانشگاه تهران برگزار شد.