در دهه های گذشته همزمان با تحولات جهانی و افزایش نقش رسانه ها در تحولات گوناگون سیاسی، فرهنگی ، امنیت و سیاسی جهان نقش آنها در جهان اسلام و روند واگرایی و همگرایی نیز بیشتر شده است. گفتگوی زیر به بررسی نقش رسانه ها در بحرانها، درگیری ها و حل اختلافات و یا همگرایی و حل منازعات در جهان اسلام پرداخته است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: رسانه ها در گذشته چه نقشی در بحرانها، درگیری ها و .. در جهان اسلام داشته اند؟
نکته اول این است که دیپلماسی پیوند جدی با حوزه رسانه و روزنامه نگاری صلح دارد به نوعی که هم دیپلماتها طالب این هستند که از ظرفیت رسانه ها برای ظرفیت میانجیگری استفاده کنند و هم رسانه ها به دلالیل مختلف مایل به حضور در این بخش هستند. اما تا چه حد این مسئله می تواند موفقیت آمیز باشد و یا نه بستگی به شرایط مختلفی دارد که باید در مورد آن بحث شود. مسئله اول این است که برای ایجاد فضایی برای حل مناقشه در درجه اول باید احساس نیاز برای حل این مناقشه شود و بعد رسانه¬ها وارد برای حل این مناقشه وارد شوند. نکته دوم بحث استقلال رسانه ها است که رسانه ها باید مستقل باشند تا در این رابطه بتوانند رسالت خود را انجام دهند و مسئله آخر هم مسئولیتهای رسانه ای و روزنامه نگاری است. در جهان اسلام پیش از این روزنامه نگارانی مانند حسنین هیکل تلاش هایی برای حل مناقشات انجام دادند که بیشتر مبتنی بر انجام مصاحبه ها و گفتگوهایی که با سران کشورهای اسلامی داشتند. ولی کار نهادینه شده و بنیادی صورت نگرفته و من چنین سابقه ای را در جهان اسلام سراغ ندارم.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: تا چه حدی رسانه ها می توانند در بحران های عمده در جهان اسلام نقش مثبتی ایفا کنند؟
رسانه ها قطعا میتوانند نقش مثبت داشته باشند اما اینکه آیا امروز از این پتانسیل استفاده کرده اند و یا می کنند بحث مهمی است. به نظر من به عنوان کارشناس رسانه، رسانه های جهان اسلام نه تنها حرکتی در راستای حل مناقشات نداشته¬اند بلکه روز به روز به این مناقشات دامن می زنند و یعنی خود در بحران آفرینی در کنار دیپلماسی جنگی قرار دارند که متاسفانه کل جهان اسلام، از سوریه تا یمن و حتی بحران هایی مانند بحرانی که در بحرین همچنان وجود دارد یا در عربستان با آن روبه رو هستیم را تحت شعاع خودش قرار داده است. در واقع رسانه ها به جای اینکه در حل این مناقشات کمک کنند به صورت قطب بندی شده در حال دامن زدن به این مناقشات هستند و من چشم انداز مناسبی را در رسانه های جهان اسلام برای حل این مشکل نمی بینم.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: چه عواملی موجب نقش مخرب رسانه ها در شرایط کنونی بحران های جهان اسلام شده است؟
سوال بسیار خوبی است. عامل اصلی عدم استقلال رسانه ها در این زمینه است. رسانه ها قطب بندی شده¬اند. رسانه هایی که توسط مالکیتهای سرمایه داری بزرگ در کشورهای عربی به صورت قطب بندی شده در برابر تفکر اندیشه های نوگرایانه اسلامی قرار دارند و در این زمینه دنباله رو سیاست های سردمداران این کشورها هستند. به عنوان مثال شبکه العربیه نمونه بارزی است از گسترش تفکر وهابی و تفکر تندرویی که در عربستان سعودی برای دامن زدن به اختلافات مذهبی در حال فعالیت است. یا شبکه الجزیره قطر. در مقابل این قطب بندی ما شاهد عملکرد صحیحی در قطب مخالف آن نیستیم. اخیرا یکی از مسئولان بحرین اعلام می¬دارد که خطر ایران برای ما بالاتر از خطر اسرائیل و تهدید ایران بالاتر از تهدید اسرائیل است. یعنی وقتی که صاحبان رسانه و دیپلماسی این مطالب را عنوان می کنند طبیعتا نمی توانیم از رسانه های این کشورهای عضو خلیج فارس که بسیار متاثر از نهادهای مالی و قدرتی سران کشورهای حاشیه خلیج فارس هستند موضع مخالفی با این قضیه داشته باشند و یا نقش مصالحه گرایانه و یا میانجی گرایانه ای در حل مناقشه میان این کشورها با جمهوری اسلامی ایران داشته باشند. بنابراین باید به این نکته اشاره کنیم که اول باید پذیرش طرفین مناقشه را رسانه ها در نظر داشته باشند. اگر یک طرف مناقشه راضی به صورت گرفتن میانجی¬گری نباشد بنابراین میانجی¬گری رسانه ای نه تنها معنایی ندارد بلکه نعل وارانه زدن است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: چشم انداز نقش رسانه ها در روند همگرایی و حل منازعات در جهان اسلام چگونه است؟
من چشم انداز مناسبی را نمیبینم، اما ایده آل مدنظر ما در شعار این است که باید به دنبال ظرفیت رسانه در مسئولیتهای اجتماعی با حل مناقشات بین المللی بود و این امر بسیار خوب است. اما واقعیت امر این است که این اتفاق نمی افتد. نکته دیگر این است که تعاملاتی که دارد انجام می گیرد تعاملات یک سویه است که قطب مخالف برای خود برنامه ریزی و این قطب برای خود. ما حتی نتوانستیم در راستای فعالیت های خود برای همگرایی رسانه ها در منطقه، رسانه ها را بر مبنای تفکر حل مناقشات در یک صف قرار دهیم.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: سایر رسانه ها به گستره کل جهان اسلام آیا همین رویکرد را نسبت به این مسئله دارند؟
کل جهان اسلام را باید در منطقه غرب آسیا و یک حوزه دیگر در شرق آسیا مربوط به مالزی و اندونزی باید در نظر گرفت. ما تحرک رسانه خاصی را در حوزه کشورهای شرق آسیا به صورت مستقل نمی بینیم آنها هم رسانه هایی هستند که در خط کشورهای عربی منطقه مانند الجزیره و العربیه فعالیت می¬کنند. در قطب دیگر شبکه های مانند المیادین در منطقه خاورمیانه نقش خوبی را ایفا می کند و شبکه هایی مانند العالم در این زمینه فعالیت می کند. در واقع این قطب در مقابل امپراطور رسانه های غربی است که پشتوانه خوبی برای کشورهای عربی شده و در راستای ایجاد مناقشات کمک می کنند تا در راستای حل آنها.
