جایگاه ژئوپلیتیکی کشمیر و اختلافات آبی هند و پاکستان/ یونس رشیدی
دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام
سه کشور پاکستان، هند و چین بر سر حاکمیت منطقه جامو و کشمیر ادعا دارند و هر یک معتقد هستند که دو کشور دیگر به‌صورت غیرقانونی بخش هایی از این سرزمین را به کنترل خود درآورده اند. شمال شرقی منطقه، تحت کنترل چین است و در تقسیمات کشوری چین بخشی از شهرستان «ختن» منطقه خودمختار «سین کیانگ» به شمار می رود. شمال غرب و نوار غربی منطقه در کنترل پاکستان است و به «کشمیر آزاد» معروف است. وزارت خارجه پاکستان از منطقه تحت کنترل هند با عنوان «کشمیر اشغال‌شده هند» یاد می کند [1]. کشور هند نیز جنوب و مرکز این منطقه را در کنترل خود دارد و در تقسیمات کشوری این کشور با عنوان «جامو و کشمیر» شناخته می شود. مناطقی که تحت کنترل این کشورها ازنظر راهبردی اهمیت بسزایی برای آنان دارد؛ کشور چین از منطقه کشمیر برای ایجاد ارتباط میان مناطق دورافتاده استان سین کیانگ استفاده کرده است و به‌این‌ترتیب به شکل فزاینده ای ارتباطات اقتصادی و لجستیکی را در استان سین کیانگ تسهیل کرده است. ادعای سرزمینی هند برای این سرزمین در دهه 60 میلادی موجب به وجود آمدن درگیری‌های متعدد نظامی و درنهایت جنگ میان چین و هند شد که درنهایت با پیروزی چین بر هند به پایان رسید. مناطق تحت کنترل هند در کشمیر برخلاف مناطق تحت کنترل چین، از جمعیت گسترده ای برخوردار است که ازنظر قومی و مذهبی اشتراکات زیادی با مسلمانانی که در منطقه تحت سیطره پاکستان زندگی می کنند دارند. علاوه بر موضوع جغرافیای انسانی، جغرافیای طبیعی و منابع آب از دهه 1950 میلادی به‌عنوان یکی از عوامل ایجاد تنش در روابط این کشورها نگریسته شده است.
در سال 1951 میلادی، دیوید لیلنتال [2]، پس از بازدید از حوزه آبریز رودخانه ایندوس [3] با انتشار مقاله¬ای در مجله کولیر [4] از نقش منابع آب برای کاهش خصومت میان کشورهای هند و پاکستان سخن به میان آورد، چراکه رودخانه آب از منطقه کشمیر که مورد ادعای هر دو کشور بود عبور می کند. ایده ی لیلنتال بلافاصله موردتوجه بانک جهانی واقع شد و پس از چندین دور مذاکره معاهده ی آب‌های ایندوس [5] در 19 سپتامبر 1960 توسط جواهر لعل نهرو نخست‌وزیر وقت هند و ایوب خان رئیس‌جمهور پاکستان به امضا رسید. بر اساس این معاهده کنترل رودهای شرقی –بیاس، راوی و سوتلاج- به هند و سه رودخانه ایندوس، چناب و جهلوم به پاکستان داده شد. ازآنجاکه رودهای تحت کنترل پاکستان نخست از طریق خاک هند عبور می کردند این اجازه به هند داده شد تا از این رودخانه ها برای حمل‌ونقل، تولید برق و آبیاری استفاده کند. از زمان شکل‌گیری معاهده آب‌های ایندوس، این معاهده به سبب دیرپا بودن و ایجاد همکاری میان دو کشور قدرتمند هند و پاکستان از اهمیت بسزایی برخوردار است. دوایت آیزنهاور رئیس‌جمهور ایالات‌متحده آمریکا از این معاهده به‌عنوان «نقطه ای درخشان در میان تصویر ناامیدکننده جهان» یادکرده است. باوجودآنکه اجرای این معاهده بیش از نیم‌قرن تداوم داشته است همواره این بیم وجود داشته است که مناقشه درازمدت هند و پاکستان بر سر کشمیر با به میان کشیده شدن بحث «منابع آب» وارد فاز جدیدی شود.
کشور پاکستان از زمان استقلال از هند همواره ملاحظات گسترده ای در مورد منابع آب ایندوس داشته است و از تهدید قحطی، گرسنگی و بحران هایی که از کمبود آب ناشی می شوند نگران بوده است. چراکه ایندوس، چناب و جهلوم همگی از خاک هند عبور می کنند و هرگونه اخلال در مسیر عبور این آب ها از سوی هند موجب تهدید جان شهروندان، کشاورزی و به‌تبع آن امنیت ملی این کشور خواهد شد. دراین‌بین پس‌ازآنکه در تابستان سال جاری دولت هند با گروهی از شبه‌نظامیان در کشمیر درگیر شد و دامنه این درگیری موجب ایجاد ناآرامی‌هایی در منطقه جامو و کشمیر شد این ادعا از سوی برخی مقامات هند مطرح شد که این شبه‌نظامیان موردحمایت دولت پاکستان بوده اند و آن ها ممکن است اقدامات تنبیهی را در واکنش به این موضوع مدنظر قرار دهند. متعاقب این رویدادها، ناندرا مودی نخست‌وزیر هند طی سخنانی اظهار داشت که «خون و آب نمی توانند هم‌زمان جاری شوند» و به‌این‌ترتیب کشور پاکستان را به قطع جریان آب هایی که از مناطق کشمیر هند عبور می کنند تهدید کرد. در واکنش سرتاج عزیز مشاور سیاست خارجی نواز شریف لغو معاهده آب‌های ایندوس به‌مثابه یک اقدام جنگی دانست و عواقب این عمل را برای دولت هند یادآور شد.
کشور پاکستان برای تأمین مواد غذایی و صادرات محصولات کشاورزی خود به شکل گسترده ای به منابع آبی وابسته است که از کوهستان های هیمالیا در منطقه کشمیر سرچشمه می گیرند. بر اساس برخی از برآوردها زندگی بیش از 40 میلیون نفر از جمعیت پاکستان به‌صورت مستقیم از جریان همین آب هایی که از منطقه کشمیر عبور می کنند متأثر است. بر این اساس دولت پاکستان به‌یقین در مقابل هرگونه اقدامی که باعث اخلال در تأمین منابع آب موردنیاز خود شود سکوت نخواهد کرد. کشور هند از وابستگی همسایه غربی خود به منابع آبی که از کشمیر عبور میکند آگاه میباشد و در تلاش است تا با مطرح کردن تهدید قطع جریان آب کشور پاکستان را وادار کند که دست از حمایت شبه‌نظامیان کشمیر بردارد.
نقشه1: تأثیر منابع آب ایندوس بر مناطق جغرافیایی کشور پاکستان
آنچه نباید ازنظر دور داشته شود آن است که این ادعا درست درزمانی مطرح می‌شود که بیش از 300 میلیون نفر از جمعیت هند با کمبود منابع آب مواجه هستند. درحالی‌که هند 20 درصد از جمعیت جهان را به خود اختصاص داده است تنها به 4 درصد از منابع آب شیرین جهان دسترسی دارد و بیم آن می‌رود که با تداوم رشد جمعیت، هند با بحران آب مواجه شود. برابر معاهده آب‌های ایندوس کشور هند تنها اجازه برداشت 20 درصد از آب ایندوس را دارد، امری که موجب ناخرسندی هند گردیده است.
هند در تلاش است که با پیوند زدن مسئله شبه‌نظامیان اسلام¬گرا در کشمیر به معاهده آب‌های ایندوس زمینه را برای بازنگری قرارداد تقسیم آب با پاکستان فراهم کند تا به‌این‌ترتیب سهم بیشتری از منابع آب را به خود اختصاص دهد. بااین‌وجود به نظر نمی¬رسد که کشور پاکستان حاضر باشد از سهم خود از منابع آب کشمیر چشم¬پوشی کند و جمعیت کشور خود را با خطر کمبود منابع آب شیرین مواجه سازد. ادعاهایی که از سوی هند در مورد منابع آب کشمیر مطرح شده است همچنان که زنگ خطری است برای امنیت در منطقه شبه‌قاره هند، به جهان یادآور می¬شود که بحران آب در جهان به نحو فزاینده¬ای در حال افزایش است.
ارجاعات:
1. http://web.archive.org/web/20061106142037/http://www.mofa.gov.pk/Pages/Brief.htm
2. David Lilienthal
3. Indus
4. Collier
5. The Indus Waters Treaty
