نویسندگان: هاوارد جی. شاتز، لو ناوار چائو، مگی حبیب، اولویا تیمیلهین سوتوبو ( مؤسسه: RAND Corporation)
از زمان انتشار «راهبرد امنیت ملی ایالات متحده» در سال ۲۰۱۷، این کشور بهصراحت اعلام کرده که در رقابتی راهبردی با چین در حوزههای سیاسی، اقتصادی و نظامی قرار دارد. ایالات متحده معتقد است که موضوعاتی مانند نظام اقتصادی آزاد جهانی، جریان آزاد اطلاعات، و چالشهایی برای امنیت و رفاه آمریکا در این رقابت مطرح هستند. در قلب این رقابت، فناوری قرار دارد؛ بهویژه رقابت برای توسعه و بهکارگیری فناوریهای بنیادی که امنیت و اقتصاد را دگرگون خواهند کرد.
این رقابت چندبُعدی است و میتوان آن را با معیارهایی مانند موفقیت تجاری، میزان پذیرش فناوری، و پیامدهای آن سنجید. اگرچه تمرکز اصلی این رقابت بر هوش مصنوعی، نیمههادیهای پیشرفته و محاسبات کوانتومی بوده، اما حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) نیز نقش مهمی در آن ایفا کرده است. نمونه بارز این رقابت، تلاشهای دوحزبی ایالات متحده برای جلوگیری از ورود فناوری شرکت هواوی به زیرساختهای مخابراتی نسل پنجم (5G) کشورهای متحد و شریک است.
شهرهای هوشمند بهعنوان نمونهای از رقابت فناوری
در حوزه توسعه ICT، شهرهای هوشمند بهعنوان یک مطالعه موردی ارزشمند از این رقابت مطرح هستند. اصطلاح «شهر هوشمند» بهطور فزایندهای استفاده میشود، “شهر هوشمند شهری است که با استفاده از راهحلهای مبتنی بر ICT و از طریق مشارکت چندجانبه در سطح شهرداری، به مسائل عمومی پاسخ میدهد”.
چین در توسعه شهرهای هوشمند در خاورمیانه و شمال آفریقا تمرکز دارد. نگرانیهای ایالات متحده درباره نقش چین در شهرهای هوشمند جدی است. برای مثال، ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ مشارکت در ساخت شهرهای هوشمند با اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا (آسهآن) را بهعنوان بخشی از راهبرد هند-اقیانوس آرام خود اعلام کرد.
شهرهای هوشمند چیست اند و چرا باید توسعه یابند؟
سازمان ملل متحد برآورد کرده که تا سال ۲۰۵۰، حدود ۶۶ درصد از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی خواهند کرد. در نتیجه، مشکلات مرتبط با شهرنشینی مانند آلودگی هوا، ازدحام ترافیکی، مدیریت پسماند و جرم و جنایت افزایش خواهد یافت. تبدیل یک شهر به شهر هوشمند به مدیران شهری کمک میکند تا با این چالشها مقابله کنند.
شهرهای هوشمند برای ارائه راهحلهای هوشمندانه، به اینترنت اشیاء (IoT) متکی هستند. اینترنت اشیاء به اتصال دستگاههای روزمره به اینترنت اشاره دارد تا بتوانند اطلاعات جمعآوری کرده، منتقل کنند و با سایر دستگاههای متصل تعامل داشته باشند. این امر با استفاده از حسگرها، فرستندهها و فناوریهای مدرن در دستگاهها امکانپذیر میشود. کاربردهای IoT شامل دستگاههای پوشیدنی، خودروهای متصل، خانههای هوشمند، شهرهای هوشمند و اینترنت صنعتی است.
زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات در شهرهای هوشمند
فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) ستون فقرات شهر هوشمند است. این شهرها از فناوریهای ارتباطی، حسگرها و نرمافزارهای رایانهای برای پاسخگویی نوآورانه به نیازهای مردم و کسبوکارها استفاده میکنند. زیرساخت ICT شهر هوشمند شامل چهار لایه است:
| لایه | شرح | نمونه فناوریها و ابزارها |
| حسگرها | دستگاههای جمعآوری داده اطلاعات مرتبط را ثبت میکنند. | حسگرها، دوربینهای نظارتی، GPS، آشکارسازهای جادهای، کنتورهای برق و آب هوشمند |
| انتقال داده | دادههای جمعآوریشده به مراکز مدیریت داده منتقل میشوند. | بلوتوث، 4G LTE، وایفای، NFC، GSM، UMTS، ارتباط ماشین به ماشین، 5G، اترنت |
| مدیریت داده | دادهها سازماندهی، تحلیل و ذخیره میشوند. باید امکان تحلیل لحظهای وجود داشته باشد. | مراکز داده، فضای ابری، مراکز کنترل و عملیات یکپارچه، پلتفرمهای مدیریت اطلاعات، سرورهای پشتیبان |
| کاربردها | پلتفرمها و برنامهها از دادهها برای تحلیل و تصمیمگیری استفاده میکنند. | پلتفرم مدیریت حملونقل، مدیریت خدمات شهری، سیستمهای نظارتی |
ویژگیهای شهرهای هوشمند
در جدول زیر، ده ویژگی اصلی شهرهای هوشمند معرفی شدهاند. وجود یک یا دو ویژگی کافی نیست؛ بلکه ترکیبی از چند ویژگی بهطور همزمان، شهر را واقعاً هوشمند میسازد.
| ویژگی | شرح |
| اقتصاد هوشمند | تجارت الکترونیک، پرداختهای آنلاین و بدون تماس، کسبوکارهای دیجیتال |
| حکمرانی هوشمند | تعامل دولت با مردم از طریق وبسایتها، خدمات آنلاین، رأیگیری، دسترسی به دادهها |
| انرژی هوشمند | مدیریت تولید و توزیع برق با استفاده از شبکههای هوشمند و انرژیهای تجدیدپذیر |
| ساختمانها و زیرساخت هوشمند | ساختمانهای مجهز به فناوری، سنسورها، مصرف بهینه انرژی، زیرساختهای هوشمند مانند پلها و جادهها |
| محیط زیست هوشمند | کاهش آلودگی، مدیریت منابع، مدیریت پسماند، استفاده از انرژیهای پاک |
| حملونقل هوشمند | سیستمهای حملونقل یکپارچه، کنترل هوشمند ترافیک، اشتراکگذاری وسایل نقلیه |
| فناوری هوشمند | اینترنت پرسرعت، وایفای رایگان در مکانهای عمومی، نوآوریهای فناورانه |
| سلامت هوشمند | خدمات سلامت دیجیتال، پایش سلامت شهروندان، استفاده از فناوری در درمان |
| مردم هوشمند | شهروندان آموزشدیده، دسترسی به آموزش، نوآوری و توسعه فناوری |
| امنیت هوشمند | استفاده از دوربینها، پهپادها و ابزارهای دیجیتال برای پلیس پیشبینیگر و واکنش اضطراری سریع |
وضعیت شهرهای هوشمند در خاورمیانه
اگرچه فهرست جامعی از شهرهای هوشمند وجود ندارد، اما تلاشهایی برای رتبهبندی و مقایسه آنها در سطح جهانی صورت گرفته است. یکی از این تلاشها، شاخص شهرهای هوشمند مرکز رقابتپذیری جهانی IMD است. در گزارش سال ۲۰۲۴ این مرکز، ۱۴۲ شهر رتبهبندی شدهاند که ۱۹ شهر از آنها در خاورمیانه قرار دارند. برخی از این شهرها، مانند ابوظبی و دبی، در میان رتبههای برتر قرار گرفتهاند.
رتبهبندیها بر اساس میانگین پاسخهای ۱۲۰ نفر از ساکنان هر شهر در سالهای ۲۰۲۲، ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ انجام شدهاند. این پاسخها دو محور اصلی را ارزیابی میکنند:
- زیرساختهای موجود شهری (ستون ساختار)
- خدمات و فناوریهای در دسترس ساکنان (ستون فناوری)
هر محور شامل پنج حوزه ارزیابی است: سلامت و ایمنی، حملونقل، فعالیتها، فرصتها، و حکمرانی.
رتبهبندی منطقهای شهرهای هوشمند
در رتبهبندی تعداد شهرهای هوشمند به تفکیک مناطق جهان، خاورمیانه در جایگاه میانی قرار دارد؛پایینتر از اروپا و آسیا، اما بالاتر از آفریقا، آمریکای لاتین و حتی آمریکای شمالی:
| منطقه | تعداد شهرهای رتبهبندیشده |
| اروپا | ۵۷ |
| آسیا و اقیانوسیه | ۳۶ |
| خاورمیانه | ۱۹ |
| آمریکای شمالی | ۱۵ |
| آمریکای لاتین و کارائیب | ۱۰ |
| آفریقای جنوب صحرایی | ۵ |
این تفاوتها تا حدی به درآمد ملی کشورها مربوط میشود. اروپا، آمریکای شمالی و بخشهایی از آسیا ثروتمندترین مناطق جهان هستند و در نیمه بالای رتبهبندیها غالباند. در خاورمیانه نیز کشورهایی مانند امارات متحده عربی و عربستان سعودی با درآمد بالا، پیشرو در توسعه شهرهای هوشمند هستند.
رتبه شهرهای خاورمیانه در شاخص IMD ۲۰۲۴
| شهر | کشور | رتبه |
| ابوظبی | امارات متحده عربی | ۱۰ |
| دبی | امارات متحده عربی | ۱۲ |
| ریاض | عربستان سعودی | ۲۵ |
| دوحه | قطر | ۴۸ |
| مکه | عربستان سعودی | ۵۲ |
| جده | عربستان سعودی | ۵۵ |
| مدینه | عربستان سعودی | ۷۴ |
| مسقط | عمان | ۸۸ |
| تلآویو | اسرائیل | ۹۴ |
| آنکارا | ترکیه | ۹۶ |
| الخبر | عربستان سعودی | ۹۹ |
| استانبول | ترکیه | ۱۱۰ |
| قاهره | مصر | ۱۱۴ |
| الجزیره | الجزایر | ۱۲۴ |
| رباط | مراکش | ۱۲۶ |
| عمان | اردن | ۱۲۸ |
| تونس | تونس | ۱۳۷ |
| بیروت | لبنان | ۱۴۰ |
| صنعا | یمن | ۱۴۱ |
مزایا برای خاورمیانه
در خاورمیانه، نیاز به بهبود محیطهای شهری بسیار محسوس است. طبق دادههای بانک جهانی، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) در سال ۲۰۲۳ دارای ۶۶.۴٪ جمعیت شهری بوده که بالاتر از میانگین جهانی (۵۷.۳٪) است. همچنین نرخ رشد جمعیت شهری در این منطقه ۲٪ در سال بوده که از میانگین جهانی (۱.۷٪) بیشتر است. افزون بر این، جمعیت جوان منطقه قابل توجه است۲۹.۵٪ از جمعیت کل بین سنین ۰ تا ۱۴ سال هستند (در مقایسه با ۲۵٪ در سطح جهانی).
این آمار نشان میدهد که در سالهای آینده، تعداد زیادی از افراد وارد بازار کار خواهند شد، خانواده تشکیل خواهند داد، و نیازمند خدماتی مانند آموزش، سلامت، مسکن و تفریح خواهند بود؛همه اینها حوزههایی هستند که زیرساختهای شهر هوشمند میتوانند آنها را بهبود دهند.
نگرانیها برای خاورمیانه
در حالی که زیرساختهای شهر هوشمند میتوانند خدمات عمومی مانند امنیت را ارتقاء دهند، اما ممکن است برای کنترل جمعیت، محدود کردن اعتراضات، نقض حریم خصوصی و تقویت گرایشهای اقتدارگرایانه نیز مورد استفاده قرار گیرند. این موضوع برای کسانی که خواهان گسترش فضای جامعه مدنی و آزادیهای فردی و سیاسی در منطقه هستند، نگرانکننده است.
بر اساس شاخص دموکراسی واحد اطلاعات اکونومیست (EIU) در سال ۲۰۲۳، تقریباً همه کشورهای خاورمیانه (به جز اسرائیل) بهعنوان رژیمهای اقتدارگرا رتبهبندی شدهاند. از ۲۰ کشور و قلمرو منطقه، ۱۶ کشور اقتدارگرا، ۳ کشور دارای رژیم ترکیبی (مراکش، تونس، ترکیه)، و تنها یک کشور دارای دموکراسی ناقص (اسرائیل) شناخته شدهاند. هیچیک از کشورهای منطقه در دسته «دموکراسی کامل» قرار نگرفتهاند.
دیدگاههای منطقهای درباره شهرهای هوشمند
توسعه شهرهای هوشمند در خاورمیانه به تصمیمات داخلی کشورها بستگی دارد. اغلب دولتهای منطقه، شهرهای هوشمند را در اسناد چشمانداز و راهبردهای اقتصادی خود گنجاندهاند. این اسناد معمولاً شهرهای هوشمند را در خدمت اهداف کلان معرفی میکنند، از جمله:
- تنوعبخشی به اقتصاد و افزایش رقابتپذیری
- پایداری اقتصادی و زیستمحیطی
- افزایش شفافیت و کارآمدی دولت
- رسیدگی به مسائل اجتماعی مانند برابری، فراگیری دیجیتال و انسجام اجتماعی
برخی کشورها مانند عمان، عربستان سعودی، قطر، امارات، کویت و بحرین بهطور مستقیم بر توسعه شهرهای هوشمند تمرکز دارند. کشورهای دیگر مانند لبنان، اردن و عراق بیشتر بر ویژگیهای شهر هوشمند مانند حکمرانی دیجیتال و تجارت الکترونیک تمرکز کردهاند. برخی کشورها هر دو رویکرد را دنبال میکنند: ساخت شهرهای هوشمند جدید و ارتقاء زیرساختهای هوشمند در شهرهای موجود.
دیدگاه تحلیلگران و کارشناسان منطقه
کارشناسان، دانشگاهیان و نویسندگان متخصص در منطقه، بهطور کلی دیدگاه مثبتی نسبت به شهرهای هوشمند دارند. آنها معتقدند که مزایای این شهرها از هزینههایشان بیشتر است و با توجه به چالشهای فزاینده شهری، اجرای راهحلهای هوشمند ضروری و حتی اجتنابناپذیر است.
شهرهای هوشمند بهعنوان راهحلی برای مشکلاتی مانند ازدحام، جرم، فقر، ضعف زیرساختها، ترافیک و ناکارآمدی برنامهریزی شهری مطرح شدهاند. همچنین، ارتباط میان شهرهای هوشمند با رفاه اقتصادی و افزایش کارآمدی دولتها مورد تأکید قرار گرفته است.
در گفتوگویی با یکی از مقامات منطقه، مشکلات حملونقل، ارتباطات، محیط زیست و سلامت بهعنوان حوزههایی معرفی شدند که شهرهای هوشمند میتوانند در آنها تحول ایجاد کنند—بهویژه در دوران همهگیری کووید-۱۹.
برخی منابع، شهرهای هوشمند را ابزاری برای ارتقاء کیفیت زندگی، کاهش جرم، افزایش دسترسی به خدمات، مشارکت عمومی در حکمرانی، پایداری زیستمحیطی و اقتصادی، و گذار به اقتصاد دانشبنیان معرفی کردهاند. همچنین، توانایی جذب سرمایهگذاری خارجی نیز از مزایای مهم این پروژهها دانسته شده است.
چالشهای اجرایی و نگرانیهای حقوقی
با وجود تصویر مثبت از شهرهای هوشمند، منابع مختلف به چالشهایی در اجرای این پروژهها اشاره کردهاند، از جمله:
- هزینههای بالا
- نیاز به مشارکت میان بخش دولتی و خصوصی
- نبود اراده سیاسی کافی
- کمبود زیرساختهای ضروری مانند شبکه 5G
- نیاز به هماهنگی میان نهادهای دولتی
برخی منابع تأکید کردهاند که افزایش آگاهی عمومی میتواند به کاهش نگرانیها درباره حریم خصوصی و امنیت سایبری کمک کند. بیشتر منابع مورد بررسی، این چالشها را پذیرفتهاند اما آنها را مانعی جدی برای پیشرفت نمیدانند.
در مجموع، بحثهای مطرحشده بیشتر بر جنبههای فنی و نظری متمرکز بودهاند و کمتر به پیامدهای سیاسی یا حقوق بشری پرداختهاند. نگرانیهایی مانند حریم خصوصی گاهبهگاه مطرح شدهاند، اما بهندرت بهعنوان دغدغه اصلی شناخته شدهاند. همچنین، تعداد کمی از تحلیلگران ارتباط مستقیمی میان شهرهای هوشمند و اقتدارگرایی برقرار کردهاند؛ تمرکز بیشتر بر خطرات سایبری و حملات هکری بوده است.
شهرهای هوشمند و حقوق سیاسی و انسانی
برخی منابع به مسائل حقوقی و سیاسی پرداختهاند. این منابع اگرچه در اقلیت هستند، اما توسط نهادهایی منتشر شدهاند که میتوان آنها را بخشی از گفتوگوی سیاستگذاری منطقهای دانست. در میان این منابع، نگرانیهایی درباره شکاف شهری-روستایی، طرد اجتماعی، سانسور و سوءاستفاده از دادهها مطرح شدهاند. زیرساختهای اطلاعاتی شهرهای هوشمند که توسط دولتها اداره میشوند، ممکن است تهدیدی برای آزادیهای دیجیتال باشند.
برخی تحلیلگران اشاره کردهاند که دولتها و جوامع محلی در خاورمیانه ممکن است بهراحتی اصول شهر هوشمند مانند دادههای باز، شفافیت و آزادی بیان را نپذیرند، زیرا این اصول با زمینه سیاسی غالب و سنتهای اقتدارگرایانه در تضاد هستند.
سازمانهای مدنی منطقه هشدار دادهاند که سرعت پیشرفت فناوری از توسعه حقوق دیجیتال و حمایتهای حقوق بشری پیشی گرفته است. نگرانیهایی مانند:
- حفاظت از حقوق دیجیتال
- حفظ حریم خصوصی و دادهها
- جلوگیری از سوءاستفاده از اطلاعات
- نبود شفافیت در استفاده از دادهها
- نبود نقش شهروندان در تدوین سیاستهای حفاظت از دادهها
در مقالهای از فعال سعودی، لینا الحثلول، هشدار داده شده که دولتهای عربستان و مصر از پروژههای شهر هوشمند برای گسترش قدرت خود استفاده میکنند. او مینویسد که این دولتها با استفاده از فناوریهایی مانند حسگرها، اینترنت اشیاء، نظارت بیومتریک و هوش مصنوعی، در حال تقویت کنترل خود هستند.
دیدگاههای عمومی درباره فناوری شهرهای هوشمند
در منابع عمومی، مردم منطقه خاورمیانه خواهان اشتغال، مبارزه با فساد، و ارائه خدمات بهتر هستند. شهرهای هوشمند میتوانند به تحقق این خواستهها کمک کنند، اما نگرانیهایی نیز وجود دارد. برخی منابع به خطرات فناوری اشاره کردهاند، از جمله:
- استفاده از فناوری برای کنترل و نظارت
- نقض حریم خصوصی
- نبود شفافیت در جمعآوری و استفاده از دادهها
- وابستگی به شرکتهای خارجی، بهویژه چینی
در عین حال، برخی فعالان مدنی و حقوق بشری هشدار دادهاند که فناوری ممکن است ابزاری برای گسترش قدرت دولتها باشد. برای مثال، لینا الحثلول در مقالهای نوشته که دولتهای عربستان و مصر از فناوریهای شهر هوشمند برای تقویت کنترل خود استفاده میکنند.
نتیجهگیری
شهرهای هوشمند در خاورمیانه هم فرصتاند و هم چالش. از یک سو، میتوانند به بهبود خدمات شهری، افزایش رفاه عمومی، و توسعه اقتصادی کمک کنند. از سوی دیگر، ممکن است به ابزاری برای کنترل بیشتر دولتها، نقض حقوق دیجیتال، و محدودسازی آزادیهای فردی تبدیل شوند.
برای بهرهبرداری مثبت از شهرهای هوشمند، باید اصول زیر رعایت شوند:
- شفافیت در جمعآوری و استفاده از دادهها
- حفاظت از حریم خصوصی و حقوق دیجیتال
- مشارکت شهروندان در تصمیمگیریها
- استقلال فناوری و کاهش وابستگی به شرکتهای خارجی
- توسعه زیرساختهای فنی و حقوقی همزمان با پیشرفت فناوری
در نهایت، ایالات متحده و سایر کشورها باید نقش خود را در حمایت از توسعه مسئولانه شهرهای هوشمند ایفا کنند—بهویژه در مناطقی مانند خاورمیانه که در حال گذار به اقتصاد دیجیتال هستند.
منبع:
