بررسی وضعیت مسلمانان و شیعیان گرجستان / دکتر مرتضی اشرافی / کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز

 

بررسی وضعیت مسلمانان و شیعیان گرجستان / دکتر مرتضی اشرافی / کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز

موسسه آینده پژوهی جهان اسلام

 

مقدمه:

کشور گرجستان در منطقه قفقاز و جنوب آن قرار گرفته است. قفقاز سرزمینی کوهستانی در جنوب غربی روسیه است که از غرب با دریای سیاه و آزوف، از شرق با دریای خزر، از شمال با اراضی پست کوما ـ مانیچ، از جنوب با ایران، و از جنوب غربی با ترکیه همسایه می‌باشد. وسعت منطقه قفقاز در حدود ۴۰۰ هزار کیلومتر مربع است. منطقه مذکور با رشته کوه‌های قفقاز بزرگ یا کوه‌های آب پخشان، به دو منطقه جداگانه قفقاز شمالی و قفقاز جنوبی تقسیم می‌گردد. در قفقاز جنوبی به ترتیب از شرق به غرب، جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان قرار گرفته است. در قفقاز شمالی نیز به ترتیب از شرق به غرب، جمهوری‌های داغستان، چچن، اینگوش، اوستیای شمالی، کاباردا ـ بالکار، قاراچای ـ چرکس و آدیگه قرار دارند.

گرجستان از جمله کشورهای واقع در منطقه قفقاز است و همانند کشورهای دیگر در این منطقه، مثل آذربایجان، از تحولات اتفاق افتاده در این منطقه و حتی در آسیای مرکزی نمی‌تواند دور باشد. اما در این میان خصوصیاتی را دارا می‌باشد که این کشور را از سایر کشورها جدا می‌سازد. یکی از آنها واقع شدن این کشور در کنار دریای سیاه و مسئله دینداری خاص در این کشور است. به طوری که اکثریت جمعیت گرجستان دین مسیحیت را انتخاب نموده و با اینکه در سایان گذشته اکثریت منطقه دین اسلام را انتخاب کرده اند اما مردم گرجستان نه تنها از دین خود دفاع کرده اند، بلکه حتی توان این را داشته اند که به طور مسالمت آمیز، حضور دین اسلام با دو مذهب اهل سنت و شیعه و نیز دین یهود و سایر مکاتب را بپذیرد. و به طور مسالمت آمیز پیروان ادیان مختلف در این کشور در کنار هم زندگی کنند.

 

فرهنگ عمومی و قومیتی

مردمان گرجی مسیحی، نسبت به دین مسیحیت علاقه خاصی دارند و حتی هر وقت از جلو کلیسایی رد می‌شوند، به آن با اشاره دست احترام می‌گذارند. غیرت دینی مردم خیلی بالاست و طبق گزارش‌های دولت حتی درصد طلاق در میان متدینان خیلی خیلی کم است و آمار ازدواج هم بسیار بالاست. مردم نسبت به حیا و عفت حساسیت دارند و آن را محترم می‌شمارند. قوم گرجی به دلیل فرادستی و تسلطش در حوزه های سیاست، اقتصاد، زبان و فرهنگ، هویت خویش را هویتی اصیل، خالص و معادل با گرجستانی بودن جلوه داده و هویت سایر قومیت های گرجستان را هویت های بدوی، ایلی و قبیله‌ای معرفی کرده و در مواردی حتی آن‌ها را به حد هویت های غیر انسانی تقلیل می دهد.پیوند ارگانیک ناسیونالیسم متاخر گرجستان با ساخت دولت مدرن، به مداخلات قدرت مستقر در حوزه زبان و فرهنگ دوران معاصر هیات خاصی بخشیده، به طور کلی هماهنگی و توازن بین وجوه سیاسی و نظامی قدرت با سویه های فرهنگی و زبانی آن موجب طبیعی و بی‌نقص نشان دادن هویت قوم حاکم می‌شود.در چنین بستری مقاومت هویتی و گفتمان هویت طلبی در گرجستان شکل گرفته و متأثر از تحولات سیاسی داخلی، منطقه ای و جهانی با اتخاذ راهبردهای متفاوت در چند دسته متمایز تشخص می‌یابد.

 

توزیع جغرافیای جمعیت مذاهب مختلف

در کشور گرجستان، اسلام، یهودیت، خورشید پرستی، بودایی و غیر آن هم وجود دارد. تعداد ارتدوکس‌های جهان حدود ۳۰۰ یا ۴۰۰ میلیون نفر می‌باشد. ارتدوکس‌های مسیحی گرجستان خود در دنیا مستقل هستند و به هیچ کشوری و دستگاهی وابسته نیستند. اینان از دستگاه ارتدوکسی روسیه هم مستقل بوده و برای خود رهبر مستقلی دارند. در قرون وسطی و اوایل عصر جدید، ارتباط متمرکز میان گرجستان و عالم اسلام کمک کرد که اسلام به گرجستان معرفی شود.  چندین کلیسای پروتستان در گرجستان فعال است که از آن میان، کلیسای باپتیست(Baptist ) موفق‌ترین آنهاست. بیشتر افرادِ قومیت ارمنی، پیرو کلیسای گریگوری(Gregory ) هستند. گروه‌های کوچکی از کردهای یزیدی(Yezidi ) ، مولوکان‌‌ها و دوخوبورهای روس(Russian Molokan and Dukhubur ) و یهودی نیز وجود دارند که تعداد این دو گروه آخر به دلیل مهاجرت‌های گسترده کاهش یافته؛ فرقه‌ها و دسته‌جات جدید مذهبی، همچون شاهدان یهوه با آزار و سرکوب اجتماع و کلیساهای رسمی روبه رو هستند.

 

مذاهب و اقلیت های مختلف در گرجستان:

 

 

جمعیت گرجستان بیش از ۴ میلیون نفر است. از این تعداد تقریبا ۶۰۰ هزار نفر مسلمان هستند. مسلمانان در شرق گرجستان که با جمهوری آذربایجان همسایه اند، ساکن بوده و به زبان آذری سخن می‌گویند. بخشی دیگر از مسلمانان هم، در سمت غرب گرجستان در حوالی مرزهای ترکیه و روسیه سکونت دارند و به زبان‌های غیر گرجی سخن می‌گویند.

اکثریت گرجی‌های ساکن در آجارا، مسلمانان سنی مذهب هستند؛ همچنین تعداد کمی از ساکنان منطقه مشکتی مسلمان و سنی هستند. ساکنان ترکِ منطقه جنوب شرقی یا آذری‌ها مسلمانان شیعه مذهب هستند و در میان آبخازها، اوستی‌ها و یونانی‌ها مسلمانان سنی مذهب وجود دارند.   شیعیان گرجستان در مناطقی مانند مارنئولی، تهله، روستاولی و در اطراف تفلیس، مانند ارتاچالا، سید آباد، صابورتالی و جیردخان و… سکونت دارند. مارنئولی بزرگ‌ترین شهری است که شیعیان در آنجا مسقر و ساکن هستند.

تفلیس از قرن دوم هجری توسط مسلمانان گشوده شد، اما اسلام به تدریج درآن شهر و روستاهای اطراف نفوذ یافت. بعدها ترک‌ها با مهاجرت به این دیار، اسلام را در بخشی از آن گسترش دادند. صفویان نیز در یک مقطع، اسلام را در آن رواج داده و به خصوص در دوره آنان، اسلام شیعی در آن دیار مورد توجه قرار گرفت و شاه عباس مسجدی در تفلیس بنا نمود. در دوره تسلط عثمانی نیز،‌ اسلام اندکی گسترش یافت. آمار دقیق مسلمانان گرجستان معلوم نیست. اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان ساکن جمهوری خود مختار آجارستان اهل تسنن هستند و مسلمانان ساکن شهرهای مارنئولی و گرادابان شیعه هستند. به صورت میانگین 11 درصد مردم جمهوری گرجستان مسلمان و از ۱۱درصد یاد شده ۷  درصد از جمعیت مسلمانان این کشور شیعیان می باشند، که اکثریت آنها در مناطق هم مرز با جمهوری آذربایجان ( جنوب و جنوب شرقی کشور) و منطقه کارتلی سفلی قرار دارند. مناطقی که جمعیتهای بزرگ آذری اما شیعی دارند عبارتند از: شهرهای تفلیس (که دو مسجد جمعه و مسجد اهل بیت در آن قرار دارد.) در حال حاضر در این شهر بیش از یک میلیون نفر جمعیت با اکثریت مسیحی گرجی، زندگی می کنند.

 

 

وضعیت کنونی مسلمانان  و شیعیان گرجستان

وضعیت مسلمانان و شیعیان گرجستان را می‌توان از ابعاد مختلف ذیل مورد مطالعه و بررسی قرار داد:

 

الف. وضعیت فرهنگی و دینی:

از آنجا که مسلمانان از نظر آماری در مقایسه با مسیحیان در اقلیت قرار دارند و در زمان شوروی هم، دین ارزشی نداشت، می‌توان گفت که به نوعی فرهنگ دینی حاکم بر زندگی مسلمانان رنگ باخته؛ اما در عین حال، مسلمانان سعی کرده‌اند فرهنگ خاص دینی خودشان را حتی در زمان شوروی هم حفظ کنند؛ لذا زندگی آنان به نوعی با زندگی مسیحیان تفاوت پیدا می‌کند. درست است که مسلمانان با مسیحیان روابط انسانی و عاطفی برقرار کرده و به آنان زن به همسری داده‌اند، اما کوشیده‌اند نوع زندگیشان متفاوت از زندگی مسیحیان باشد. آنها برای سادات احترام خاصی قائل هستند و سعی کرده اند مساجدشان راحفظ کنند و درتمام مدت حاکمیت شوروی، درخانه هایشان مراسم محرم و عزاداری برای اباعبدالله الحسین(ع) را زنده نگه داشته‌اند. به پیشوایان دینی خود بااحترام نگریسته ،کوشیده اند به طور کلی از گوشت خوک و دیگر مذبوحات غیر اسلامی‌اجتناب کنند؛ گرچه بعضی از آنها به شراب خواری نزدیک می‌شوند. از زمان فروپاشی شوروی هم با دسترسی به مبلغان دینی، معلومات اسلامی‌ خود را تقویت کرده‌اند. به همین علت، جوانان به شعائر دینی و برگزاری مراسم اسلامی‌توجه ویژه نشان می‌دهند. آنان سعی می‌کنند احکام اسلامی‌و قرآنی و تاریخ اسلام را به خوبی یاد بگیرند. به مبلغان دینی احترام ویژه‌ای گذاشته و با تمام جان و دل از آنها استقبال می‌کنند. به محرم و عاشورا و رمضان خیلی اهمیت می‌دهند.

در مارنئولی با اطراف روستاهای آن، در حدود ۱۰ مسجد وجود دارد. در شهر، مسجد امام علی(ع) بزرگ‌ترین مسجد به شمار می‌آید. مسجد امام حسین(ع) هم یکی از این مساجد است. در این دو مسجد نمازهای جماعت تقریباً دایر می‌باشد. این مساجد بیشترین فعالیتشان در ماه های محرم و رمضان است.

در تفلیس نیز مسلمانان تفلیس در مناطق مختلف این شهر زیبا پراکنده هستند، اما در برخی مناطق مانند میدان که نام اصلی آن آبانیوبیس اوبانی ویا محله حمام ها حضورگسترده تری دارند .در این منطقه دو مسجد بزرگ از بیش از 130 سال قدمت قرار داشته و یکی از آنها که مسجد شاه عباس نام داشت در مسیر رودخانه بزرگ کر که شهر تفلیس را در ابعاد بسیار بزرگی به دونیم تقسیم کرده ، قرار داشته و در زمان شوروی به دلیل توسعه شهری و ساخت پل بزرگ، تخریب شده است.  و دومین مسجد نیز اکنون به مسجد جمعه تفلیس معروف است در کوچه آبانی، قرار دارد و اکنون نماز جمعه هر هفته در این مکان توسط مسلمانان اهل سنت ترکیه اقامه می شود. بخش زیرین مسجد جمعه نیز مدرسه کوچک الزهرا(س) قرار دارد که از مدارس تحت پوشش جامعه المصطفی(ص) العالمیه می باشد. در محله  به نام «جیردخان» در شهر تفلیس، حسینیه‌ای قرار دارد که توسط خود مردم اداره می‌شود. در این حسینیه تمام برنامه های اسلامی ‌به صورتی زنده و بالنده برگزار می‌گردد و همیشه نماز جماعت در آن برپاست. در ایام ماه مبارک رمضان، سخنرانی و مراسم شب‌های قدر و همچنین مراسم عزاداری ماه محرم برگزار می‌شود.

 

ب. وضعیت اقتصادی:

 مردم مسلمان گرجستان در مقایسه با دیگر مردم این سرزمین، به خصوص مسیحیان ، بسیار در مرتبه پایینی قرار دارند. آنان صاحب هیچ کارخانه‌ای نیستند، سرمایه‌های بزرگی را دارا نبوده و بیشتر به کارهای کشاورزی و دامپروری مشغول هستند. به خصوص پس از فروپاشی شوروی، در بیکاری و فقر به سر می‌برند. در داخل تفلیس غالب سبزی فروشان و سیب زمینی و پیاز فروشان جزئی، مسلمان هستند و کمتر به کارهای بزرگ تجاری و بازرگانی مشغول هستند. بازارها در دست گرجی‌های مسیحی قرار دارد.

از میان مسلمانان گرجستان که ازنظر اقتصادی در وضعیت بهتری قرار دارند، آذری ها هستند، مسلمانان آذری در مناطق جنوب شرقی و در شهر های مارنئولی، بولنیسی، دمانیسی و گاردابانی نیز استقرار دارند و یا در منطقه تسالکا در شهر روستاوی در شرق گرجستان مستقر می‌باشند. اکثر جمعیت آذری‌ها روستایی بوده و بلحاظ مذهب شیعه می‌باشند، ولی حاکمیت هفتاد ساله نظام کمونیستی موجب شد مردم مسلمان به تدریج باورهای اسلامی خویش را از دست داده و تضعیف شوند.اما اکنون مردم در مسیر احیای مجدد دین وبازگشت به حیات اسلامی گذشته خویش هستند. آذری‌ها در محیط زندگی خویش به دلیل اشتغال به کشاورزی تمایل کمتری به مهاجرت به کشورهای دیگر نشان می دهند. جمعیت سخت‌کوش آذری‌ها نیروی کار فعالی هستند که می‌توانند به توسعه اقتصادی گرجستان سرعت ببخشند.

 

ج. وضعیت آموزشی و علمی‌:

مسلمانان در زمان شوروی به زبان روسی به عنوان زبان دوم خود و زبان رسمی‌کشور اتحاد جماهیر شوروی توجه نشان می‌دادند، اما پس از فروپاشی شوروی، آنان با مشکل بزرگی مواجه گردیدند و آن اینکه با زبان رسمی‌گرجی آشنا نبودند و این باعث گردید بیشتر آنها بعد از استقلال، از وارد شدن به مراکز بزرگ عالی محروم بمانند. الآن در دانشگاه‌ها کمتر مسلمان گرجی را می‌توان یافت. هیچ یک از آنان در بیش از دو دهه که از زمان فروپاشی شوروی می‌گذرد، نتوانسته اند به درجات عالی آموزشی نایل گردند؛ لذا در مراکز آموزشی و یا تحقیقاتی ، نمی‌توان مسلمانی را به عنوان استاد رسمی‌پیدا کرد.

با این حال برخی از مراکز فرهنگی و دینی و علمی شیعیان در گرجستان عبارتند از :

۱. مدرسه امیرالمؤمنین(ع) در شهر تفلیس؛

۲. جمعیت اهل بیت(ع) در شهر مارنئولی؛

۳. مؤسسه راه حق در شهر تفلیس؛

۴. نمایندگی مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) در شهر مارنئولی؛

۵. نمایندگی مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) در شهر قارداباغی؛

۶. دو مسجد در شهر مارنئولی؛

۷. مدرسه امام رضا(ع) در شهر مارنئولی. شهر مارنئولی برای برادران به صورت شبانه روزی، در محیط هزارو سیصد مترمربع، برای کاردانی وکارشناسی اختصاص دارد.

 

د. وضعیت سیاسی و اجتماعی:

 با توجه به این که اکثریت گرجستان را مسیحیان تشکیل می‌دهند، دسترسی مسلمانان به ریاست جمهوری غیر ممکن است و از آنجا که مسلمانان به زبان گرجی آشنا و مسلط نیستند، از دسترسی به نمایندگی پارلمان هم در اغلب اوقات محروم می‌مانند. شهرداران هر شهر هم از خود مسیحیان گرجی بوده و حتی در شهرهای مسلمان نشین مثل “مارنئولی” و “قاردابان “هم هیچ مسلمانی نمی‌تواند شهردار باشد؛ چرا که به زبان گرجی مسلط نیستند و رتبه علمی‌هم ندارند. آنها به ندرت می‌توانند معاون شهردار باشند. هم اکنون در بیشتر ادار‌ات گرجستان، مسیحیان حضور دارند و مسلمانان از ورود به آنها محروم هستند. آنان بیشتر، استمرار بخش سیاست‌های رئیس‌جمهور زمان خود می‌باشند و هیچ نقشی در تحول آفرینی نسبت به اوضاع سیاسی کشور ندارند. به نظر آنها فرق نمی‌کند که رئیس جمهور چه کسی باشد؟ مهم این است که او از فرد قبلی بدتر نبوده باشد و یا فردایی بدتر نداشته باشند.

 

فعالیت‌های دینی  ترکیه در گرجستان

هم اکنون ترکیه در گرجستان به دو کار اساسی پرداخته : یکی انتخاب و پذیرش نخبه‌های گرجی برای اعزام به ترکیه به منظور تحصیل در دانشگاه‌های این کشور و همچنین اعزام افرادی برای تحصیل علوم دینی به ترکیه ؛  دیگر تأسیس و راه اندازی مؤسسات دانشگاهی در داخل گرجستان؛ به این مفهوم که اکنون ترکیه در گرجستان براساس گفته‌ها، حدود ۱۴ مؤسسه آموزشی و پژوهشی رسمی دارد. در کنار اینها، ترکیه علاوه بر اینکه در شهر باتومی که با ترکیه هم مرز است، مدارس علوم دینی دارد و در نزدیکی مرز آذربایجان یعنی در شرق گرجستان در یک منطقه با اکثریت شیعه، یک مدرسه علوم دینی تأسیس کرده است.

 

فعالیت‌های جمهوری اسلامی  ایران در گرجستان

به جهت این که اولاً گرجستان با ایران مناقشه مرزی ندارد و نیز فرهنگ ایرانی در آنجا شناخته شده و همچنین معارف شیعه با معارف ارتدوکسی در برخی موارد مشابهت دارد و دولت کنونی هم با ایران روابط بدی ندارد، فرصت خوبی برای ایران در جهت فعالیت وجود دارد؛ ولی جمهوری اسلامی ایران از این ظرفیت مناسب نتوانسته است به خوبی بهره‌برداری کند

 

برخی منابع:

اینار مولند، جهان مسیحیت، ترجمه: محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۱

نگاهی به کشور گرجستان، تهیه علی کریم‌پور قراملکی، بهار ۱۳۸۷.

محمد رضا کلان فریبایی ،گزارش نمایندگی جامعه المصطفی(ص) در گرجستان، سال ۲۰۱۰-۲۰۱۳

شیرین آکینر؛ اقوام مسلمان اتحادیه جماهیر شوروی، ترجمه محمد حسین آریا، انتشارات علمی وفرهنگی،۱۳۶۷

گزارش ماموریت به آذربایجان و گرجستان، محمدحسن تشیع ومحمد قربانپور،سازمان حوزه‌ها ومدارس علمیه خارج از کشور،پاییز ۱۳۸۵

گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه: مهندس عباس جعفری، تهران،‌ موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی، چاپ سوم، ۱۳۸۷

بهرام امیر احمدیان،گرجستان در گذر تاریخ، ناشر، شیرازه، سال انتشار: ۱۳۸۳

قانون اساسی گرجستان، به زبان روسی– فارسی

ایران شناسی در گرجستان، جمشید گیوناشویلی، نشر دانش،سال پانزدهم، شماره سوم، فروردین واردیبهشت ۱۳۷۴