روندهای داخلی عربستان به عنوان یک رقیب استراتژیک باید برای ما حساس باشد
دکتر سید حمزه صفوی
مدیر عامل مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام
سید حمزه صفوی، مدیر عامل مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام در نشست «تحلیل روندهای داخلی عربستان» که با حضور پژوهشگران و کارشناسان حوزه خاورمیانه برگزار شد، با تحلیل علت‌ها، اهداف و پیامدهای برخی اصلاحات داخلی در حکومت سعودی، به نحوه تشکیل نظام سلطنتی سعودی در عربستان اشاره کرد و گفت: نظام آل سعود بر پایه اتحاد استراتژیک ملک عبدالعزیز با استفاده از عوامل قدرت‌ساز بیرونی شامل ظرفیتهای قوم ـ قبیله‌ای با محمد بن عبدالوهاب با استفاده از عوامل قدرت‌ساز درونی شامل ظرفیتهای دین‌باوری و اغنای باورهای مذهبی و هدایت فکری قبایل در عربستان شکل گرفت، که عامل سوم یعنی پیمان با انگلستان نیز به آن اضافه شد و سه‌گانه قدرت فراگیر و بلامنازع را در شبه‌جزیره عربستان به وجود آورد.
او با بیان اینکه روابط سه ضلع این مثلث در طول تاریخ ثابت نبوده و از فراز و فرودهای مهمی برخوردار بوده است، به اهداف استعماری انگلستان در کشورهای منطقه به ویژه عربستان پرداخت و اظهار داشت: نفس حضور انگلیس در منطقه قبل از کشف نفت و در بازی رقابت استعماری با پرتغال و بعدها هراس از استقرار فرانسه بوده و این منطقه در ابتدا جذابیت ذاتی برای انگلستان نداشته است.
در آن زمان سعود بن فیصل ترکی بهترین پیشنهاد را برای حفظ منافع انگلیس داد تا خودش در رقابت‌های پیچیده داخلی میان قبایل برنده شود، لذا توافق بین انگلستان و سعود بن فیصل ترکی منعقد شد. آن زمان انگلیس هم به دنبال روش‌های استعمار مستقیم به‌گونه‌ای که در هندوستان عمل کرد در منطقه خاورمیانه نبود و ترجیح‌شان بر رسیدن به منافع از طریق استفاده از نیرو‌ها و حکمرانان بومی بود.
رفته‌رفته بخصوص بعد از جنگ‌های جهانی اول و دوم که بنیه اقتصادی و نظامی انگلستان تضعیف شد، این کشور جایگاه استیلاطلبی خود را در جهان در بازی قدرت به آمریکا واگذار کرد. نکته مهم در اینجا تأمین منافع متقابل و نیاز دوجانبه قدرت‌های فرامنطقه‌ای و حکمرانان سعودی به یکدیگر بوده که موجب جایگزین شدن آمریکا به عنوان متحد فرامنطقه‌ای از سوی سعودی‌ها شد.
او در تبیین روابط دو ضلع دیگر مثلث قدرت در عربستان به روابط بین آل‌سعود و علمای این کشور پرداخت و تصریح کرد که در طول تاریخ طبقه علما بارها با حکمرانان سعودی در مسائل مختلف عموماً در تقابل با مدرنیته مورد نظر سعودی‌ها به چالش خوردند ولی نهایتاً برنده نهایی نهاد سلطنت بوده است. به طور کلی در سه قرن اخیر روابط این سه ضلع قدرت در عربستان دچار فراز و نشیب‌ها و تغییرات عمده برخوردار بوده، اما دال مرکزی این مثلث که نهاد سلطنت بوده همواره از ایستایی و ثبات بیشتری نسبت به دو ضلع دیگر برخوردار بوده است.
او با اشاره به عدم پایبندی حکمرانان سعودی به احکام اسلام اظهار داشت که طبقه حکمرانان سعودی عموماً متشرع به احکام فقهی وهابیت نبوده‌اند و خود را ملتزم به احکام اسلام نمی‌بینند، بخصوص در مورد تفریحات، بی‌بند و باری جنسی با افراد مشهور و غیر مشهور (که در چندین مورد البته رسوایی‌هایی را به بار آورد) و نیز مصرف مشروبات الکلی این موضوع پررنگ‌تر است.
مثلث نهاد حکومت، وهابیت و امنیت اجاره‌ای از قدرت‌های فرامنطقه‌ای همواره در تاریخ معاصر عربستان سعودی و حکومت آل سعود درهم تنیده بوده، اما با چالش‌ها و افت و خیزهای زیادی همراه بوده است. در تحلیل فراز و فرود وابستگی عربستان به آمریکا باید گفت که پس از 11 سپتامبر 2011رفته رفته بین ایالت متحده و عربستان اختلاف نظرهایی به وجود آمد که ابعاد آن پنهان ماند، اما پس از روی کار آمدن دولت نزدیک به ایران در عراق و نیز سقوط قذافی در لیبی و مبارک در مصر و نیز توافق آمریکا با ایران در قالب برجام، عربستان را بر آن داشت در سیاست امنیتی وابسته خود تجدیدنظر کند و به تغییر استراتژی‌های نفوذ منطقه‌ای خود در منطقه دست بزند.
او با اشاره به وابستگی دیرینه عربستان به غرب اظهار داشت که اساس رابطه با غرب توسط بنیان‌گذاران آل سعود بر مبنای کسب حمایت سیاسی، سپس مواد غذایی و بعدها برمبنای حمایت گسترده و مؤثر نظامی در برابر قبایل رقیب و نیز اخوانی‌ها شکل گرفت. اما از یک مقطعی این مرحله به سفر فرزندان نخبگان عربستان به غرب آغاز شد. در دهه 1340 ق عبدالعزیز یک فرزند خود را به مصر و فرزند دیگرش فیصل را به لندن فرستاد که این سفر مورد شکایت جدی طبقه علما قرار گرفت.
صفوی با اشاره به جمعیت بالای دانشجویان عربستانی که در حال تحصیل در آمریکا و اروپا هستند، اظهار داشت که از سال 1340 به این سو اتفاق مهمی در زمینه اعزام دانشجو به غرب رخ داده و در حال حاضر عربستان با بزرگ‌ترین جمعیت دانشجوی خارجی در بهترین دانشگاههای آمریکا، رتبه اول تعداد دانشجویان خارجی از غرب آسیا را به خود اختصاص داده است و در جهان پس از چین، هند و کره جنوبی، در رتبه چهارم قرار دارد.
مدیر عامل مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام با اشاره به پیامدهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بازگشت دانشجویان عربستانی از دانشگاههای آمریکا و اروپا به کشورشان تصریح کرد که این جمعیت دانشجو که بیش از ده درصد جمعیت عربستان را به خود اختصاص می‌دهد با خود تجربه سبک زندگی غرب، مسائل فرهنگی، مطالبه‌گری، حقوق زنان و دموکراسی خواهی را به همراه می آورند. موج فارغ‌التحصیلان از خارج برگشته و گسترش رسانه‌های جمعی از طریق ماهواره و اینترنت موجب به وجود آمدن عقبه اجتماعی جدیدی شد که با روی کار آمدن نسل جدید و جوانان جاه‌طلب حکمران به رهبری بن سلمان همراه شد. این تغییرات همراه با فشارهای جهانی مبنی بر ایجاد اصلاحات در عربستان در بحث حقوق بشر، حقوق زنان، کنترل افراط‌گرایی دینی و آزادی‌های مدنی و حقوقی، موج قوی اصلاحات را به رهبری وی ایجاد کرد.
حرکت عربستان به سمت اصلاحات داخلی را در جهت تلاش حکمرانان این کشور برای بقاء میتوان تحلیل کرد و حوادث منطقه بخصوص سقوط قذافی و حسنی مبارک پیام صریح و روشنی برای سعودی‌ها داشت که برای بقاء نیازمند اصلاحات بودند. موفقیت یا عدم موفقیت آنها در این موضوع مسئله‌ای است که تاریخ آن را روشن خواهد کرد. اما تلاش سعودی در راستای همگامی با جهانی‌شدن به وسیله نوعی انعطاف در قوانین داخلی همراه با حفظ نظام سلطنتی است. با اشاره به سند چشم انداز 2030 در عربستان باید گفت که عربستان یک سند تحول برای سال 2030 در دستور کار قرار داده که از جمله اهداف اصلی آن، افزایش بهره‌وری، رشد اقتصادی، عدالت در جامعه، رفاه، تنوع بخشی به اقتصاد،کاهش فقر، کارآمدی حکومت و … به عنوان یک کلان روند است. حکومت عربستان برای بقا نیازمند اصلاحاتی گسترده‌ای است که این اصلاحات با هدف افزایش مشروعیت و کارایی در حوزه داخلی و بین‌المللی حول محور پیوستن به کلان روند جهانی شدن در حال انجام است و حرکت به سوی این روند با تدوین و اجرای سند بالا دستی چشم‌انداز توسعه 2030 عملیاتی شده است.
او با تحلیل روندهای عربستان در بخشهای جهانی شدن، توسعه فناوری، بیوتکنولوژی و نانو گفت که عربستان در این حوزه‌ها با استفاده از بهترین شرکت‌های جهانی در زمینه انعقاد قراردادهای خرید کالا، تکنولوژی و نیز ایجاد شرکت‌های دانش بنیاد و ارتقای سطح علمی دانشگاههای خود پرداخت و هم اکنون در آخرین فهرستQS برترین دانشگاههای جهان‌که منتشر شده است. عربستان با هفت دانشگاه در صدر کشورهای خاورمیانه برای جمع 700 دانشگاه برتر جهان است. البته بخشی از این اتفاق، مرهون قراردادهای مالی با اساتید و دانشگاههای دیگر برای ذکر دانشگاههای عربستان به عنوان افیلیشن دوم است، ولی این از اصل روند بهبود و عزم جدی برای ارتقای سطح علمی در عربستان نمی‌کاهد.
عربستان تجاری سازی را با بازنگری و بروز رسانی قوانین شروع کرده و در سند2030 این کشور آمده است که ما قوانین تجاری و نیز قوانین مبتنی بر حقوق بین‌الملل را با دقت به موعد اجرا خواهیم گذاشت و یک محیط کسب و کار مساعد برای سرمایه‌گذاری دراز مدت ایجاد خواهیم کرد. ما تلاش خواهیم کرد جابجایی افراد و کالا و نیز فرایندهای گمرکی را در بنادر کشور تسهیل کنیم. ما با انجام این اقدامات، محیطی جذاب را برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی ایجاد خواهیم کرد و اعتماد آنها را به ظرفیتهای بالقوه اقتصاد کشور جلب خواهیم نمود.
عربستان سعودی طبق توصیه‌های بانک جهانی، ارتقای شاخص‌های محیط زیستی از طریق شرکت‌های صنعتی بزرگ مانند آرامکو را به طور جدی در دستور کار قرارداده است که در حال حاضر جزو پیشگامان منطقه به حساب می‌آید. مهمترین اهداف عربستان در حوزه شبکه‌سازی تبدیل شدن به شبکه و شاه راه ارتباطی میان سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا و ایجاد شبکه‌ای از شرکت‌های دولتی و خصوصی برای ارتقای وضعیت بهداشت جامعه و شبکه یکپارچه از تحقیقات، توسعه و ساخت صنایع نظامی برای مصرف داخلی و صادرات ارتقای شبکه اطلاعات و فن آوری آی تی است.
سن کم بن سلمان و سابقه زندگی در غرب و نیز جاه‌طلبی و قدرت‌طلبی او در کنار فشار افکار عمومی عربستان و نیز گسترش رسانه‌های جمعی و اینترنت و تغییرات فرهنگی جامعه سنتی عربستان، بازگشت فارغ‌التحصیلان از خارج به کشور و خواست‌های مبتنی بر مقایسه با کشورهای پیشرفته و فشارهای جهانی نسبت ایجاد اصلاحات در عربستان ، بن سلمان را در موقعیت تصمیم‌گیری مهمی قرارداد. در نهایت تصمیم بزرگ برای جراحی عمیق درون نظام سنتی عربستان به دست وی گرفته شد. حصول به این نتیجه نیازمند کار کارشناسی دقیق و برنامه زمان‌بندی مشخص بود که خارج از توان بدنه کارشناسی داخل عربستان بود. لذا او با کمک بهترین نهادهای مشاوره‌ای غربی دست به پروژه اصلاحات اساسی در عربستان زده است. تنها در سال 2016 عدد درز کرده از رسانه‌های غربی یک و سه دهم میلیارد دلار حق مشاوره به شرکت‌های غربی است که عدد بزرگی است. افزایش 12 درصدی آن نسبت با سال گذشته این گمانه را تقویت کرد که سند تحول 2030 عربستان را به موسسه معتبر مکنزی واگذار نماید که خروجی آن موجب تدوین این سند شد.
مجموع این شرایط تحولات بزرگی را در آینده نزدیک عربستان رقم می‌زند که بدون تردید روابط عربستان با ایران را تحت تأثیر قرار خواهد داد. لذا شناخت، رصد و ارزیابی این تغییرات ضروری و حیاتی است. برای تحول استراتژی‌های کلان عربستان به سمت جهانی‌شدن نگاه‌های متفاوتی از سوی کارشناسان وجود دارد. برخی این روند را وابسته به شخص بن سلمان دانسته و موفقیت و عدم موفقیت آن را درگرو جایگاه بن سلمان در قدرت می‌دانند.
عربستان در عمل برای تحقق این سند با مشکلات جدی مواجه خواهد شد و این سند احتمالاً به نتیجه کامل نمی‌رسد. عقب ماندن امروزه در سال 2018 از سند و نیز اصلاحات و بازنگری‌های صورت گرفته در آن مؤید این امر است. جهانی شدن با خود مطالباتی را به همراه خواهد آورد که در عمل منجر به سقوط آل سعود و ارزش‌های آنها از عرصه قدرت می‌شود. این تغییرات شامل موج دموکراسی، آزادی‌های مدنی خارج از عرف آل سعود و قوانین اسلامی و نیز مطبوعات آزاد است.
ما باید توجه داشته باشیم که رسیدن یا نزدیک شدن عربستان به اهداف سند 2030 حتی اگر با تأخیر چند ساله انجام شود، تأثیر مهمی بر جایگاه منطقه‌ای عربستان در رقابت‌های منطقه‌ای و جهانی برجای خواهد گذاشت و بنابراین روندهای این کشور به عنوان رقیب استراتژیک ایران، باید به صورت دائم مورد رصد و ارزیابی قرار بگیرد.
