رابطه چین با جیبوتی

تألیف: مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام

مقدمه

چین بخش قابل توجهی از سیاست خارجی خود را بر قاره آفریقا متمرکز کرده است. چین توانسته است از یک بازیگر نسبتاً کوچک به بزرگترین شریک تجاری منطقه تبدیل شود. این وضعیت بر روابط بین الملل، مناسبات دولت با دولت، و زندگی روزمره خیلی از افراد اثر گذاشته است. در این راستا، رابطه چین با جیبوتی را می­توان به عنوان یک مورد مطالعاتی انتخاب کرد. رابطه چین با این کشور از سال 2013 به بعد افزایش یافت و در سال 2017 با ایجاد اولین پایگاه نظامی خارجی چین در این کشور، این رابطه بیش از پیش اهمیت یافت. با توجه به منافع استراتژیک بازیگران متعدد در منطقه و نزدیکی پایگاه چین به سایر پایگاه­­­ها در جیبوتی، زنگ خطر برای بازیگرانی از جمله آمریکا  نسبت به نقش چین در منطقه به صدا درآمده است. این یادداشت ضمن بررسی روابط چین با جیبوتی در عرصه­ های اقتصادی و نظامی، دیدگاه و پیامد این مناسبات نزد اصلی­ترین بازیگر رقیب چین در منطقه، یعنی ایالات متحده آمریکا مورد بررسی قرار می­ دهد.

آشنایی با جیبوتی

جیبوتی در سال 1977 از فرانسه استقلال یافت. این کشور دارای جمعیت یک میلیونی است که 95% از این جمعیت مسلمان (سنی مذهب) و 5% دیگر مسیحی هستند و مساحت این کشور به 23000 کیلومتر مربع می­رسد. جیبوتی، سومین دولت کوچک آفریقایی با جمعیتی کمتر از یک میلیون نفر، از موقعیت استراتژیک مناسبی برخوردار است. این کشور کوچک در چهارراه آفریقا، خاورمیانه و اقیانوس هند قرار گرفته است. این کشور عضو اتحادیه عرب و اتحادیه آفریقا است. جیبوتی با اتیوپی، اریتره، و سومالی مرز مشترک دارد و تنها در 18 مایلی دریا از یمن واقع شده است. این کشور نیز در نزدیکی تنگه باب المندب قرار دارد که دریای سرخ را به خلیج عدن متصل می­کند. تنگه باب المندب برای امنیت انرژی جهانی، کشتیرانی بین المللی، و اقتصاد جهانی بسیار مهم است. بنابراین، هر قدرتی که در جیبوتی جای پایی داشته باشد، می‌تواند بر ترافیک دریایی و تجارت بین‌المللی عبوری از این تنگه نظارت کند. جیبوتی خود را در مرکز دریای سرخ می­بیند، جایی که تنها چین و آمریکا به دنبال نفوذ ژئو استراتژیک نیستند؛ بلکه دولت­های منطقه­ ای همچون امارات، قطر، عربستان سعودی، ترکیه و فرا منطقه ای همانند ژاپن، فرانسه، و ایتالیا نیز به دنبال نفوذ هستند.

اقتصادی

حضور چین در جیبوتی و تقویت روابط دو جانه با این کشور از سال 2013 رو به فزونی یافت. نتیجه این تعمیق روابط برای جیبوتی آن بود که تولید ناخالص داخلی از 1.3 میلیارد دلار در سال 2012 به 3.1 میلیارد دلار در سال 2019 افزایش یافت. این دستاوردها تا حدی ناشی از توسعه زیرساخت‌هایی بودند که توسط وام‌های چین تأمین شدند و در نهایت منجر به افزایش حجم تجارت از طریق بنادر این کشور شد. نقطه تاریک ماجرا، اما انباشت سریع بدهی خارجی بود. بر اساس گزارش صندوق بین المللی پول، بدهی خارجی جیبوتی از 50 درصد تولید ناخالص داخلی در سال 2016 به 104 درصد در پایان سال 2018 افزایش یافته است که بیشتر آن متعلق به وام­های چینی است. جیبوتی روابط اقتصادی خود را با چین گسترش داده است، کشوری که بد­هی­ های دولتی فزاینده ای به آن بدهکار است. چین از سال 2000 تاکنون نزدیک به 1.5 میلیارد دلار برای پروژه ­های زیربنایی بزرگ در جیبوتی تأمین مالی کرده است. از جمله پروژه ­هایی که توسط شرکت های چینی ساخته می شود، یک منطقه آزاد تجاری 3.5 میلیارد دلاری  است که انتظار می رود بزرگترین منطقه آزاد در آفریقا باشد. فناوری یکی دیگر از حوزه ­هایی است که به  حضور چین در اقتصاد جیبوتی استحکام بخشیده است.  هوآوی مارین  وابسته به شرکت فناوری چینی هوآوی، جیبوتی را از طریق کابل فیبر نوری زیر دریا که بخشی از کابل جدید آسیا، آفریقا و اروپا 7500 مایلی این شرکت است و توسط بانک ساختمانی چین تأمین مالی می­ شود، به پاکستان متصل می­ کند. سرمایه‌گذاری مالی پرداخت شده توسط چین برای پروژه‌های زیرساختی عمده جیبوتی، از جمله راه‌آهن، جاده‌ها و توسعه بندر، به میزان قابل‌توجهی در مقایسه با  بدهی این کشور به ایالات متحده و همچنین اتحادیه اروپا و دیگران بیشتر است. اقتصاد جیبوتی به تجارت از طریق مجتمع بندری شلوغ بین‌المللی آن وابسته است و سود حاصل از حمل و نقل و اجاره زمین منابع درآمد مهمی برای دولت به شمار می­روند. چین در سه پروژه زیرساختی همچون بنادر چند منظوره ، یک خط راه آهن استاندارد به اتیوپی، و یک خط لوله آب نیز به اتیوپی مشارکت دارد.

نظامی

نزدیکی جیبوتی به خطوط مهم کشتیرانی جهانی، آن را به مکانی جذاب برای کشوری با جاه‌طلبی‌های دریایی جهانی تبدیل می‌کند. نقش ارتش چین در شاخ آفریقا از زمانی که برای اولین بار عملیات ضد دزدی دریایی را در سواحل سومالی در اواخر سال 2008 آغاز کرد، تکامل یافته است. چین بر اساس تجربه خود در تخلیه 35000 شهروند چینی از لیبی در سال 2011 و بیش از 600 شهروند از یمن در سال 2015، به دنبال حضور دائمی تر در منطقه برای تسهیل تخلیه در صورت لزوم در آینده برآمد. تصمیم به ایجاد پایگاه دریایی در جیبوتی در سال 2013 به تأیید رئیس جمهورد چین رسید.  نفوذ جهانی چین حفاظت از منافع امنیتی این کشور در مناطق دور همچون آفریقا و اقیانوس هند را موجب شده است.  مذاکرات برای ایجاد یک پایگاه استراتژیک در جیبوتی با رئیس جمهور این کشور “اسماعیل عمر گوئله” در حدود سال 2015 آغاز شد. سپس دو طرف در ژانویه 2016 در مورد ساخت تأسیسات دریایی به توافق رسیدند و در مارس 2016 ساخت پایگاه دریایی آغاز و در سال 2017 نیروی دریایی ارتش آزادی بخش خلق ناوگان دریای جنوبی در ژان جیانگ[1]  را به سمت جیبوتی جهت افتتاح پایگاه اعزام کرد. به نظر می­رسد کارکرد پایگاه نظامی ارتش جمهوری خلق چین در جیبوتی، تمرکز بر عملیات نظامی غیر جنگی[2] باشد. این مفهوم در سال 2009 توسط چین به کار گرفته شد و در سند سال 2015 پیرامون استراتژی نظامی چین مجدداً به کار رفته است و منظور آن مشارکت مستقیم در امنیت بین الملل با توسل به ابزار غیر مرگبار[3] است. برخی از تحلیلگران بر این باورند که پایگاه نظامی چین در جیبوتی خللی در امور داخلی هیچ کشوری بوجود نخواهد آورد و تنها ذیل مأموریت تعریف شده سازمان ملل متحد عمل خواهد نمود. به عنوان مثال، نیروی دریایی ارتش چین یکبار در سال با همکاری اتحادیه اروپا مأموریت اسکورت بشردوستانه را برای محموله­ های برنامه جهانی غذا به سومالی انجام می دهد. در کنار این کار، منافع اقتصادی و امنیتی چین در آفریقا، خاورمیانه و دریای سرخ را تأمین می­کند. با گذر زمان، مأموریت پایگاه نظامی چین در جیبوتی گسترش پیدا کرده است. این پایگاه شامل پرسنل شاخه­های مختلف از جمله تفنگداران دریایی و نیروهای ویژه و بالگردهایی است که می توانند به پهپاد مجهز شوند. چین همچنین یک اسکله به طول 660 متر ساخته است که کشتی های بزرگ ارتش جمهوری خلق می­توانند در آن پهلو بگیرند.

 این پایگاه زیرزمینی مجهز به امکانات سایبری و نیز جنگ الکترونیک است. جیبوتی یک برنامه جاه طلبانه جهت تبدیل به یک مرکز تجاری در منطقه شاخ آفریقا طراحی کرده است. سوخت این تلاش عمدتاً توسط جمهوری خلق چین  تأمین می شود که نقش رو به رشدی را در این کشور کوچک بازی می­کند. تعامل چین با این کشور  وجهی است؛ از سرمایه گذاری­های عمده زیرساختی گرفته تا ایجاد اولین پایگاه نظامی خارج از کشور در جیبوتی را شامل می­ شود. چین جیبوتی را بخشی از طرح کمربند و جاده خود می­داند. در اواخر سال 2017 دو کشور اعلام کردند که یک “مشارکت استراتژیک” ایجاد کرده اند. ایجاد پایگاه دریایی در جیبوتی به تبدیل چین به عنوان یک قدرت برتر جهانی (هر چند با سرعت آهسته) کمک می­ کند. در صورت رسیدن به چنین جایگاهی، چین به فکر تکرار پروژه­ای مشابه در جاهای دیگر همانند گوادر پاکستان خواهد افتاد. با این حال، مقامات چین در ابتدا به دنبال کسب تجربه جیبوتی شامل چگونگی مدیریت پایگاه­های نظامی در خارج، تنظیم هدف، و آزمون مأموریت­ها خواهند بود. بر اساس سیاست اعلامی چین، تأسیسات در درجه اول برای پشتیبانی از لجستیک نظامی سربازان چینی در خلیج عدن و همچنین سایر فعالیت‌هایی است که برای کالاهای عمومی دریایی، از جمله عملیات‌های حفظ صلح، بشردوستانه، و امدادرسانی در آفریقا است. این نیرو همچنین از دزدی دریایی در دریاهای آزاد جلوگیری می ­کند و دسترسی کشتی‌های ارتش جمهوری خلق چین را به دریای عرب، خلیج فارس و اقیانوس هند را تسهیل می­ کند. با این حال، چین از اصطلاحات «پایگاه نظامی[4]» یا «پایگاه دریایی[5]» اجتناب می‌کند و اصطلاح «تأسیسات پشتیبانی[6]» یا «تأسیسات لجستیک[7]» را به کار می­گیرد.

نتیجه­ گیری

در کنار حفاظت از منافع چین در آفریقا و افزایش نفوذ خود در این قاره، چین به دنبال آن است تا از ایجاد پایگاه (یا تأسیسات) در جیبوتی تجربه­ هایی برای آینده کسب نماید. در بعد اقتصادی، چین سعی می­کند با کاهش تقاضا برای پروژه های زیرساختی در چین، بازارهای جدیدی را برای شرکت­های ساختمانی خود پیدا کند، استانداردها و فناوری­ های چینی را در پروژه های خارج از کشور به نمایش بگذارد تا فرصت­های تجاری جدید را جذب کند، و از ابتکار “یک کمربند- یک جاده شی جین پینگ حمایت نماید. با این وجود چین دست بازی در کنشگری در این قاره نخواهد داشت. در نگاه آمریکا، نفوذ چین عامل تضعیف توسعه آفریقا از طریق فاسد کردن نخبگان، تسلط بر صنایع استخراجی، و به تله انداختن کشورها در بدهی‌ها و تعهدات ناپایدار و مبهم به شمار می­رود. با توجه به موقعیت ژئوپلتیکی که جیبوتی از آن برخوردار است، می تواند یکی از زمین­های بازی اصلی رقابت فزاینده آمریکا و چین در آفریقا باشد. با این حال و با وجود نگرانی‌های مختلف، نفوذ چین در این کشور بسیار بیشتر از سایر کشورهای غربی به‌ویژه آمریکاست.

منابع:

[1] – Zhanjiang

[2] – military operations other than war (MOOTW)

[3] – non-lethal means

[4] – military base

[5] – naval base

[6] – support facility

[7] – logistic facility

موسسه آینده پژوهی جهان اسلام

موسسه آینده پژوهی جهان اسلام

مشاهده تمامی نوشته‌های این نویسنده

سایر مطالب مرتبط