ترجمه و تلخیص: مجید حیدری، پژوهشگر مسائل بین‌الملل
توسعه اندیشکده‌ها در عربستان سعودی پدیده‌ای نسبتاً جدید است و اولین آنها در اواخر دهه 1970 و اوایل دهه 1980 تأسیس شدند. دو عامل کلیدی به طور قابل توجهی بر رشد اندیشکده ها در عربستان سعودی در دهه گذشته تأثیر گذاشته است. اولین عامل، ترسیم چشم انداز 2030 در سال 2016 بود که به عنوان طرح اولیه ریاض برای تحول اقتصادی، اجتماعی و سیاسی عمل می‌کند. دومین عامل، ریاست عربستان سعودی بر مجمع گروه 20 در سال‌های 2019 و 2020 بود. در این گزارش، مروری بر بخش اندیشکده عربستان سعودی، از جمله تاریخچه، روند رشد، تمرکز تحقیقاتی، منابع مالی و عملکردهای کلیدی آن ارائه می‌کنیم. همچنین نگاه مردم و نقش این بخش در توسعه سیاسی این کشور را مورد بررسی قرار می‌دهیم. دولت عربستان سعودی چشم انداز 2030 را به عنوان یک استراتژی و چارچوب سیاستی، برای ترسیم اهداف آینده کشور تدوین کرده است. هدف آن تحول اقتصاد مبتنی بر نفت عربستان سعودی است که حول سه ستون متمرکز است: یک کشور جاه طلب، یک اقتصاد شکوفا و یک جامعه‌ی پویا. یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که این طرح در تحریک رشد و به رسمیت شناختن اندیشکده‌ها در عربستان سعودی تأثیر به‌سزایی داشته است. در واقع اندیشکده‌ها از افزایش علاقه و اولویت‌دهی به تحقیقاتی که سند 2030 ایجاد کرده است سود می برد و به طور منحصر به فردی در این روند نقش داشته‌اند. بنابراین اجرای چشم انداز 2030 فرصتی برای رشد قابل توجه بخش اندیشگاهی در عربستان بوده است. متفکران سعودی پیش‌بینی می‌کنند که تحولات سیاسی مثبت و ابتکارات مالی مرتبط با این طرح، این بخش را تقویت کرده و گسترش آن را ممکن می‌سازد.
همچنین ریاست عربستان سعودی بر گروه 20 و مشارکت آن در روند T20، سطح اعتماد و تعامل را در بخش اندیشکده‌ای افزایش داده است. این نقطه عطف تاریخی به اندیشکده‌های سعودی اجازه داد تا فعالانه به مسائل جهانی کمک کنند، نگرانی‌های منطقه‌ای را در دستور کار گروه ۲۰ بگنجانند و مشارکت‌های فرامرزی را توسعه دهند. علیرغم آگاهی محدود عمومی از این بخش، اندیشکده های سعودی به طور فزاینده ای به دلیل مشارکت ارزشمندشان در سیاست گذاری شناخته می شوند. در حالی که چالش‌هایی در جمع‌آوری کمک‌ها (بیشتر مالی) و مشارکت‌ها وجود دارد، نخبگان اندیشکده‌ای در عربستان سعودی با بودجه‌ای که نسبت به قبل بهبود یافته، نسبت به آینده خوشبین هستند. همزمان با شتاب مثبت ایجاد شده توسط چشم انداز 2030 و مشارکت فعال عربستان سعودی در امور جهانی، بخش اندیشگاهی نقش مهمی را در شکل دادن به پیشرفت کشور و تقویت تصمیم گیری مبتنی بر دانش و تفکر ایفا کرده است.
در دهه70 که اولین اندیشکده‌ها در عربستان تأسیس شد، اصطلاح اندیشکده معمولاً در عربستان سعودی استفاده نمی شد. این نهادهای اولیه به‌عنوان «مراکز تحقیقاتی» و «مؤسسه‌ها» شناخته می‌شدند – اصطلاحاتی که امروزه نیز استفاده می‌شوند. از آن زمان به بعد، اندیشکده‌ها تا دهه 2000 به آرامی رشد کردند، پس از آن رشد قابل توجهی را تجربه کرد و در دهه 2010-2019 به اوج خود رسید. منحنی رشد که توسط اندیشکده‌های عربستان سعودی دنبال می‌شود، با روند جهانی، البته با کمی تاخیر همسو است. به نظر می رسد در کنار عوامل محلی، رشد جهانی و علاقه به این بخش به گسترش اندیشکده‌های عربستان سعودی کمک کرده است.
وظایف کلیدی
اتاق های فکر در عربستان سعودی عمدتاً حول این وظایف کلیدی فعالیت می‌کنند:
• ایده‌پردازی
• تحلیل خط مشی‌ها و تحقیقات اقتصادی و توسعه ای
• رهبری فکر و ایده
• ظرفیت سازی برای مردم، جامعه مدنی، سیاست گذاران، رسانه ها و غیره.
• ارائه یک تصویر برای سیاستگذاران و/یا رهبران افکار
• انجام تحقیقات مشترک با سایر سازمان ها.
علاوه بر اهمیت تجزیه و تحلیل خط مشی، می‌توان بر نقش ارزشمندی که این مؤسسات به عنوان منابعی برای سیاستگذاران و سایر ذینفعان ایفا می کنند – چه به عنوان بسترهایی برای ایده پردازی خط مشی و چه به عنوان نهادهای تقویت کننده ظرفیت، تأکید کرد. نتایج تحقیقات با محور اندیشکده‌های سعودی مشخص کرد و اهمیت حیاتی همکاری و تبادل دانش برای توسعه عربستان سعودی را برجسته کرد.
منابع مالی
مکانیسم های متداول تأمین مالی برای اندیشکده‌ها در عربستان سعودی عبارتند از:
موقوفات: سازمان های خاصی – به ویژه سازمان های وابسته به خاندان سلطنتی – با موقوفات تأسیس شده اند و برای فعالیت های خود به منابع مالی آن تکیه می کنند. به عنوان مثال، مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل[1] که وابسته به بنیاد ملک فیصل است، در طول چهار دهه فعالیت، نقش تاریخی مهمی در عربستان سعودی داشته است.
درآمد خود مولد: برخی اندیشکده ها عملیات خود را از طریق کسب و کارهایی که بخشی از سازمان آنها هستند تامین مالی می کنند. این امر شامل فروش محصولات ایده‌محور مانند کتاب ها و نشریات سالانه، ارائه خدمات مشاوره یا آموزشی، یا دریافت هزینه اشتراک برای دسترسی به مجلات علمی است.
قراردادها: قراردادها و کمیسیون های دولتی یا خصوصی یکی دیگر از منابع مالی اندیشکده های سعودی است. با این حال، از آنجایی که اینها اغلب مختص پروژه و محدود به زمان هستند، ممکن است جریان ثابتی از درآمد را فراهم نکنند یا سربار عملیاتی را پوشش ندهند.
حمایت‌های مالی: برخی از اندیشکده‌ها از طریق حمایت‌های مالی برای انجام تحقیقاتی که با حوزه مورد علاقه حامیان همسو باشد، بودجه تأمین می‌کنند. حامیان مالی می‌توانند افراد یا سازمان‌ها باشند و مشارکت‌ها از طریق قراردادهایی رسمیت می‌یابند که می‌تواند چندین سال طول بکشد. این شکل از تأمین مالی به عنوان “حمایت های راهبردی” شناخته می شود و برای هر دو طرف سودمند است. حامیان مالی از پیشرفت علایق خاص خود سود می‌برند، در حالی که شریک اندیشکده از حمایت مالی و فرصت های ارزشمند برای گسترش نفوذ خود از طریق دسترسی بیشتر به بخش های مختلف، سهامداران و تصمیم گیرندگان بهره می برد.
کمک های خیریه: برخی از اندیشکده ها عمدتاً یا تا حدی به کمک های مالی مؤسسان خود یا سازمان های خیریه متکی هستند.
زمینه تأمین مالی در سال پیش رو:
در نظرسنجی‌ای که از فعالان اندیشه‌ورز در عربستان انجام شد خوشبینی نسبت به آینده وجود دارد، به طوری که اکثریت (86٪) نسبت به چشم انداز بودجه آینده اندیشکده خود ابراز خوش بینی کردند. پس از تجزیه و تحلیل بیشتر، متوجه شدیم که از این تعداد (یعنی پاسخ دهندگانی که به سال پیش خوشبین بودند)، 72٪ شاهد تغییرات مثبت در سال گذشته بوده اند. این نتایج نشان می دهد که اکثر پاسخ دهندگان بر این باورند که این روند مثبت در تأمین مالی همچنان به بهبود ادامه خواهد داد و چشم انداز 2030 به عنوان دلیل اصلی این خوش بینی به طور مکرر ذکر شده است.
چالش های اصلی
برای درک چالش های کلیدی پیش روی اندیشکده های عربستان سعودی، فهرستی از چالش‌ها را به پاسخ‌دهندگان ارائه شد و از آنها خواسته شد چالش‌هایی را که فکر می‌کنند مهمترین هستند انتخاب کنند. بسیاری از چالش‌هایی که آنها انتخاب کردند مربوط به مدیریت و توسعه اتاق‌های فکر بود، به طوری که 57 درصد از پاسخ‌دهندگان، مدیریت منابع انسانی و همکاری و مشارکت را به‌عنوان مبرم‌ترین موضوع انتخاب کردند. هنگامی که از پاسخ دهندگان خواسته شد درباره انتخاب های خود توضیح بیشتری دهند، آنها توضیح دادند که مدیریت خوب منابع انسانی و مشارکت برای جمع آوری موفق سرمایه ضروری است. اگرچه پاسخ دهندگان خوش بینی کلی خود را در مورد چشم انداز تأمین مالی آینده ابراز کردند، اما با مشاهده این که بدون مشارکت های صحیح و حمایت عملیاتی، جمع آوری وجوه دشوار خواهد بود، این امر را تعدیل کردند. این موضوع نشان می‌دهد که جمع‌آوری کمک‌های مالی احتمالاً مهمترین چالش پیش روی اندیشکده‌های عربستان سعودی است، علیرغم اینکه تنها به عنوان سومین پاسخ برتر ظاهر می‌شود. گروه دیگری از چالش های انتخاب شده توسط پاسخ دهندگان مربوط به زمینه سیاسی و مدنی، از جمله اعتماد عمومی و کیفیت بحث بود. چالش هایی که متفکران عربستان سعودی با آن مواجه هستند تا حد زیادی مشابه چالش هایی است که همتایان خود در سراسر جهان با آن مواجه هستند. نخبگان در نمونه جهانی، جمع آوری کمک های مالی را به عنوان مهمترین چالش خود ذکر کردند. نگرانی‌های پیرامون زمینه‌های سیاسی و مدنی نیز در واکنش‌های جهانی برجسته بود، به‌ویژه به دلیل ناامیدی عمومی از سیستم‌های حکومت‌داری ضعیف و رهبری سیاسی. اگرچه چالش‌های مرتبط با مدیریت و توسعه اتاق فکر نیز رایج بود، همکاری و مشارکت برای سازمان‌هایی با بودجه‌های کوچکتر و سازمان‌های جوان‌تر نگرانی بیشتری داشت.
جمع بندی:
نظرسنجی مشترک انجام شده توسط OTT، CRIK و DEVE Initiative نمایه ارزشمندی از بخش اندیشکده عربستان سعودی ایجاد کرده است – و لحظه ای حیاتی را برای جهت گیری آینده آن نشان می دهد. اندیشکده‌ها در عربستان سعودی در مقایسه با میانگین جهانی، سازمان های نسبتا جوانی هستند. آنها بر طیف وسیعی از زمینه های تحقیقاتی – از جمله محیط زیست / منابع طبیعی / انرژی، دفاع / صلح / امنیت، و فناوری / نوآوری – تمرکز می کنند و از منابع مختلف از جمله موقوفات، کمیسیون ها و کمک های خیریه و غیره تامین می شوند. توسعه اندیشکده‌ها در پادشاهی در سال‌های اخیر رشد قابل‌توجهی را تجربه کرده است، که به دلیل تلاقی عوامل توانمند – از جمله راه‌اندازی چشم‌انداز 2030 و ریاست عربستان سعودی بر گروه 20 و نقش متناظر آن در T20.
چشم انداز 2030 به ویژه محیط حمایتی قابل توجهی را برای اندیشکده های سعودی ایجاد کرده است. تاکید آن بر تحقیق و نوآوری باعث رشد این بخش از نظر تعداد اندیشکده‌ها فعال در کشور و سطح شناخت و آگاهی شده است. با هدایت این حرکت مثبت، اندیشکده‌های عربستان سعودی احساس قدرت می‌کنند تا به طور فعال پیشرفت کشور را شکل دهند و تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد را ارتقا دهند. در همین حال، ریاست پادشاهی G20 و نقش مرتبط با آن در روند T20 اعتماد اندیشکده های سعودی را افزایش داده و سطح تعامل و همکاری آنها را در مقیاس جهانی افزایش داده است.
اگرچه هنوز آگاهی عمومی محدودی در مورد اندیشکده‌ها در عربستان سعودی وجود دارد، این بخش به طور فزاینده ای به دلیل مشارکت ارزشمندش در سیاست گذاری شناخته می شود. از دیگر چالش‌های موجود در این بخش می‌توان به جمع‌آوری کمک‌های مالی اشاره کرد که نیمی از پاسخ‌دهندگان این نظرسنجی این موضوع را به‌عنوان یک موضوع مهم شناسایی کردند. با این وجود، پاسخ دهندگان گزارش دادند که چشم انداز تامین مالی نسبت به سال قبل بهبود یافته است و اکثر آنها (86%) به ادامه این روند خوش بین بودند.
در واقع، اندیشکده‌های عربستان سعودی در کل نسبت به آینده این بخش اطمینان دارند. مشارکت فعال این کشور در امور جهانی به اندیشکده های سعودی قدرت داده است تا به طور قابل توجهی در گفتگوهای سیاست بین المللی مشارکت کنند و این بخش فعالانه و با اطمینان از این فرصت استفاده می کند. در همین حال، همسویی اولویت‌های داخلی این بخش با اولویت‌های چشم‌انداز 2030، اندیشکده‌های سعودی را در موقعیت استراتژیک قوی قرار می‌دهد تا بتوانند بر چالش‌های خود غلبه کنند، بخش را رشد دهند و کمک‌های قابل‌توجهی به پیشرفت کشور داشته باشند. در همه زمینه‌ها، تعهد و خوشبینی متفکران امید به موفقیت آینده این بخش را القا می‌کند – و دیدن پیشرفت آنها جذاب خواهد بود.
[1] KFCRIS
