شاخ آفریقا که گاهی نیز بنام «شمالشرقی آفریقا» و یا «شبه جزیره سومالی» خوانده می‌شود شبه جزیره ای در شرق آفریقا است که صدها کیلومتر در دریای عرب پیشروی کرده و از سوی جنوب به اقیانوس هند و از سوی شمال به دریای سرخ محدود می‌شود.منطقه شاخ آفریقا دربرگیرنده کشورهای اریتره، جیبوتی، سومالی، و اتیوپی است. برخی جغرافیدانان سودان و کنیا را نیز جزء آن می‌دانند. این منطقه از نظر موقعیت جغرافیایی، یکی از مهم ترین مناطق استراتژیک جهان به شمار می آید. منطقه شاخ آفریقا بحران های سیاسی و امنیتی زیادی را نیز در خود جای داده است، گفتگوی زیر برای بررسی کانون‌ها و مراکز بحرانی در شاخ آفريقا و چشم‌انداز آینده‌ی بحران های آن است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: بحران‌های شاخ آفریقا به چند دسته قابل تقسیم بندی هستند؟
کشورهای شاخ آفریقا به دو دسته نگاه می‌شوند. بعضاً به سومالی و اتیوپی محدود می‌شوند و برخی نیز پنج کشور واقع در این منطقه را شاخ آفریقا در نظر می‌گیرند که درست‌تر می‌باشد و جیبوتی، سودان، کنیا و بعضاً مصر را نیز جزو شاخ آفریقا در نظر می‌گیرند. لذا با توجه به این تقسیم‌بندی بحرانی‌ترین نقاط شاخ آفریقا یکی سومالی و دیگری سودان جنوبی می‌باشد. این دو کشور بیشترین بحران را دارند. در این بین بحران‌های شاخ آفریقا به دسته‌های بحران‌های سیاسی، امنیتی، نظامی، اجتماعی و اقتصادی قابل تقسیم بندی می‌باشد. البته هر کدام از این بحران‌ها ممکن است در یک کشور به صورت مجموعه‌ای مشکلاتی را برای کشورهای شاخ آفریقا به وجود آورد. به عبارتی هیچکدام از این بحران‌ها به تنهایی دخیل نبوده و همراه خود سایر بحران‌ها را یدک خواهند کشید. هر چند ممکن است یک بحران دارای وجه غالب باشد. مثلاً سودان جنوبی درگیر بحران‌های سیاسی، امنیتی و نظامی می‌باشد، ولی بحران اصلی در این کشور بحران اجتماعی می‌باشد. یعنی اختلاف قومیتی ، طایفه‌ای و قبیله‌ای در سودان شدیداً وجود دارد بحران غالب بوده و بحران‌های امنیتی، سیاسی و نظامی را سبب گردیده و به پیرو آن بحران اقتصادی نیز رقم خورده است. در سومالی نیز شاهد بحران امنیتی سیاسی (که مربوط به گروه الشباب و گروه‌های تکفیری می‌باشد که همراه آن بحران‌های سیاسی به وجود آمده و بحران‌های قومیتی تشدید شده است.) هستیم. به پیرو آن همانند سودان جنوبی مشکلات اقتصادی فراگیر و دیرپا ایجاد شده است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: چه کانون‌ها و مراکز بحرانی در منطقه شاخ آفریقا وجود دارد؟
در سومالی از بیش از سه دهه پیش تاکنون دولتی وجود ندارد و دولت‌های روی کار آمده نتوانسته‌اند اقتدار خود را فراتر از پایتخت تعمیم و گسترش دهند. لذا سومالی به محل تاخت و تاز انواع گروهک‌های مختلف تبدیل گردیده است. این گروهک‌ها بعضاً دزدان دریایی، گروه‌های تکفیری، گروه‌های بزهکاری و عوامل قبایل مختلفِ درگیر با یکدیگر می‌باشند که بحرانی فراگیر، دیرپا و دامنه‌دار را سبب گردیده و موجب ناآرامی منطقه شده‌اند. طی یک سال و نیم گذشته بحران یمن نیز بر مجموعه بحران‌های سومالی و جیبوتی که همسایه این کشور می‌باشد اثرات بسیار منفی داشته است. پس از استقلال سودان جنوبی بیش از پنج سال پیش بحرانی قومیتی بر سر قدرت آغاز شد. این بحران در طی دو سال اخیر بیشترین تلفات را سبب گردیده که در تاریخ این منطقه بی سابقه می‌باشد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: از نظر ژئوپولیتیکی چه عوامل درونی بر بحران خیز بودن شاخ آفریقا تأثیر گذاشته است؟
یکی از عوامل گرایشات قبیله‌ای می‌باشد. این کشورها دارای زبان‌ها، قبایل، اقوام و طوایف مختلف می‌باشد. این خود بستری برای اختلاف بوده و مرکبی برای اختلافات مذهبی میان مذاهب مسیحی، اسلام و مذاهب آنیمیسم یا مذاهب سنتی آفریقا گردیده است. تقسیمات ارضی که در یک مقطع از تاریخ بر اساس منافع استعماری ترسیم شده نیز محل اختلاف می‌باشد. به ویژه که ایتالیا برای مدت کوتاهی در این منطقه حضور داشته و اکنون پس از ترک منطقه (بر خلاف کشورهایی که پیوندهای خود را بعد از استعمار با دولت استعماری حفظ کرده‌اند) پیوندهای خود را حفظ نکرده است. به همین دلیل ایتالیا و هیچ کشور دیگری در بخش‌هایی از سومالی یا اتیوپی ذینفع نیست. لذا حلقه گم شده‌ای از ارتباطات بین المللی در این منطقه وجود دارد. به علاوه تقسیمات ارضی سومالی انجام پذیرفته و ناآرامی‌های موجود مربوط به سومالی می‌باشد. آنچه که در جنوب سودان موجب جدایی شده و اختلافاتی را پدید آورده است ناشی از استعمار انگلیس و حضور بیش از یک صد سال پیش انگلستان در این منطقه می‌باشد که همراه با تغییر مذهب آن‌ها به مسیحیت و زبان آن‌ها به انگلیسی بوده است. مسأله دیگر اختلاف رود نیل می‌باشد. این رود بین اتیوپی و سودان اختلافات و بدبینی‌هایی را ایجاد نموده و بین مصر و سودان به ویژه در منطقه‌ی ساحل دریای سرخ مسائلی را ایجاد کرده است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: نقش بازیگران بین المللی در بحران‌های کنونی شاخ آفریقا تا چه حدی می‌باشد؟
در این منطقه تمام قدرت‌های حاضر قدرت‌های سنتی به حساب نمی‌آیند. فرانسوی‌ها فقط جیبوتی را دارند و سعی کرده‌اند آن را حفظ کنند. لیکن اکنون از در همکاری با آمریکا در آمده و مشترکاً جیبوتی را به عنوان پایگاه نظامی قرار داده‌اند و در این کشور اختلافاتی وجود ندارد. انگلیس نیز نفوذ منطقه‌ای را تحت عنوان سومالی لند در اختیار گرفته است. لذا قدرت‌های بزرگ اکنون در سومالی یا منطقه‌ای وسیع با معادن نفت به طور پنهانی حضور دارند و بعضاً به بهانه برخورد با دزدان دریایی در این منطقه حضور می‌یابند. آمریکایی‌ها به بهانه سرکوب گروه‌های تکفیری هر از چندگاهی این مناطق را بمباران می‌کنند و علاقه دارند که این بمباران‌ها سبب حضور دائمی آمریکا در سومالی شود. این تلاش بیش از سه دهه‌ای آمریکا با هدف تسلط بر ساحل می‌باشد که بر اقیانوس هند مسلط بوده و در نزدیکی تنگه باب المندب قرار گرفته است. در کنار این تلاش جدی آمریکایی‌ها مشاهده می‌شود هم روسیه که قبلاً در این منطقه حضور داشته و هم چین که کالاهای خود را از تنگه باب المندب عبور می‌دهد بسیار علاقه‌مند به حضور نظامی می‌باشند و به طور پنهانی سعی در حضور یافتن دارند. در قضیه سودان جنوبی اسرائیل نیز دخیل می‌باشد. چرا که این منطقه دارای معادن طلا می‌باشد. به ویژه که اسرائیلی‌ها علاقه‌مند به دستیابی به سرچشمه‌های رود نیل می‌باشند. انگلیس نیز به طور پنهانی سعی نموده در آدیسابابا و به عبارتی حکومت اتیوپی حضور داشته باشد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آینده بحران‌ها در شاخ آفریقا به چه عواملی وابسته می‌باشد؟
آینده بحران‌ها بستگی به چگونگی حل برخی از مسائل دارد. مشکلات موجود بر سر رود نیل بین اتیوپی و سودان بایستی حل شود. به ویژه که سدی در حال احداث می‌باشد و ممکن است منجر به افزایش سطح اختلافات گردد. بدین ترتیب آرامش در منطقه در گرو توافق جمعی بین ده کشوری است که رود نیل از آن‌ها سرچشمه گرفته یا عبور می‌کند. مسأله دیگر کاهش جدایی‌های قومی و ایجاد تفاهمات قومی می‌باشد. در صورت پایداری اختلافات قومی در سودان جنوبی هیچ آینده‌ای برای ثبات و آرامش در این منطقه نمیباشد. چرا که آواره شدن میلیون‌ها انسان بحران آوارگی را مطرح ساخته است. بدین ترتیب بحران آوارگی و پناهندگی یکی از معضلات مهم در شاخ آفریقا می‌باشد. طبیعتاً عدم حل این معضل موجب ناآرامی تمام کشورهای منطقه خواهد شد. بحران نبود دولت می‌باشد. به عبارتی بحران‌های ناشی از نبود دولت یا دولت ضعیف در کشوری چون سومالی در شاخ آفریقا مطرح می‌باشد و لذا زمانی این منطقه روی آرامش را خواهد دید که دولتی مقتدر بر موگادیشو پایتخت سومالی تسلط یابد و طبیعتاً در شرایط فعلی که هیچ زیر ساخت و هیچ عوامل لازم برای تشکیل یک دولت مقتدر مهیا نمیباشد و به عبارتی در طی یکی دو دهه اخیر این عوامل به دست استعمار از بین رفته است، لذا آرامش نیز به همین زودی به سومالی باز نخواهد گشت. به ویژه که گروه‌های تکفیری در اعماق جامعه سومالی ریشه دوانده و از کشورهای دیگر نیز به آن‌ها افزوده شده و به غده بدخیمی در منطقه مبدل گردیده‌اند. همچنین ناامنی و مسأله دزدان دریایی در شاخ آفریقا وسیله‌ای برای امرار معاش عده‌ای در این منطقه می‌باشد و لذا تا زمانی که اقتصاد بهبود نیافته است مناطق سواحل دریای سرخ و تنگه باب المندب همچنان ناآرام باقی خواهد ماند.
————————————
توجه : مسئولیت صحت و سقم مقالات، یادداشت ها و مصاحبه های منتشر شده به عهده نویسنده بوده و صرف انتشار به معنی تائید آن نمیباشد.
