امیرحسین اژدری، پژوهشگر مرکز آینده پژوهی جهان اسلام
مقدمه
هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه در تاریخ 31 مرداد (آگوست) به منظور رایزنی با مقامات عراقی راهی این کشور شد. هرچند ایشان با توجه به مسئولیت قبلی خود به عنوان رئیس سازمان اطلاعات ترکیه بارها به عراق سفر کرده بود اما این نخستین عزیمت وی به عنوان وزیر امور خارجه ترکیه به عراق بود. او که در ابتدا به بغداد سفر کرده بود با مقامات عالی رتبه و همچنین شخصیت‌های برجسته سیاسی در بغداد دیدار کرد. سپس راهی اقلیم کردستان عراق شد و با مقامات و افراد سیاسی شاخص به رایزنی پرداخت. این سفر را که میتوان “میانی” نامید برای شناسایی عوامل اثرگذار در مناسبات دو جانبه عراق-ترکیه از اهمیت برخوردار است. میانی از آن جهت که چهار ماه قبل محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق، با هدف دیدار با اردوغان در رأس هیأتی به آنکارا سفر کرد و قرار است بعد از وزیر خارجه، این بار رئیس جمهور ترکیه به بغداد سفر کند. به عبارتی، این سفر جهت هرچه کمتر کردن اختلافات دو کشور بر سر مسائل مختلف به منظور تسهیل رسیدن به دستاورد حداکثری در سفر آتی اردوغان به بغداد صورت گرفته است. این یادداشت به دنبال مشخص نمودن متغیرهای مهم در روابط دو کشور و بررسی مختصر هر یک از آن‌ها است.
سفر به بغداد
وزیر خارجه ترکیه در ابتدا راهی بغداد شد و با جمعی از مقامات و شخصیت‌های سیاسی عراق دیدار کرد. در میان ملاقات‌های انجام شده، دیدار با همتای عراقی از اهمیت بالایی برخوردار بود، به طوری‌که دو وزیر در کنفرانس خبری از موضوعات و انتظارات متقابل صحبت به میان آوردند. وزیر خارجه ترکیه در کنفرانس مطبوعاتی موضوعاتی همچون عدم پذیرش به چالش کشیدن حاکمیت عراق توسط پ.ک.ک از سوی ترکیه، حمایت از پروژه “جاده توسعه” السودانی، و همکاری در موضوع آب را مطرح کرد. همتای عراقی او اما جزئیات بیشتری نمایان ساخت. فؤاد حسین از خشکسالی، سهم آب عراق در رودخانه‌های دجله و فرات، از سرگیری صادرات نفت کردستان از طریق بندر جیهان، و تعهد عراق نسبت به عدم اجازه استفاده از خاک آن برای حمله به همسایگان سخن به میان آورد. با کنار هم قرار دادن موارد بالا میتوان عوامل مهم در روابط دو جانبه را مشخص کرد که عبارتند از: مبارزه با تروریسم، مسائل مرتبط با تغییرات آب و هوایی، انرژی، و ژئواکونومی.
- مبارزه با تروریسم
این عامل به طور مشخص به مبارزه با حزب کارگران کردستان مشهور به پ.ک.ک باز می‌گردد. این سازمان سیاسی که از سال 1984 برای کسب خود مختاری در منطقه کردستان‌نشین ترکیه دست به مبارزه مسلحانه زده است، امروزه ادعای اعاده حقوق فرهنگی و زبانی کردها و تأسیس نوعی خودگرانی در چارچوب مرزهای ترکیه را دارد. تلاش‌های دو طرف برای ترک مخاصمه از طریق مذاکره صلح تاکنون نتیجه بخش نبوده است و سیاست ترکیه در برابر پ.ک.ک، شناسایی به عنوان یک گروه تروریستی و برخورد امنیتی-نظامی با آن‌ها به جهت مشی مسلحانه‌شان است. دولت ترکیه با این استدلال که پ.ک.ک با ایجاد یک کریدور تروریستی بین عراق و سوریه تلاش می‌کند این دو منطقه را متحد کند، سعی دارد تا دولت عراق این گروه را به عنوان یک گروه تروریستی شناسایی کند. با این حال عراق تاکنون موضع مطلوب ترکیه را نگرفته است. دلیل آن را میتوان عدم اطمینان عراق نسبت به نیت ترکیه دانست چرا که بر اساس اظهارات رئیس ستاد مشترک عراق در سال گذشته، ترکیه 5 پایگاه اصلی در شمال عراق با حضور 4000 نظامی و 100 موقعیت در خاک این کشور دارد، در حالی‌که در سال قبل از آن (2021) تعداد آن 40 موقعیت بود. برخی تحلیل‌گران بر این باورند هدف اصلی عملیات‌های نظامی ترکیه در خاک عراق که از سال 2018 تا 2022 بیش از 22هزار 700 مرتبه حاکمیت عراق را نقض کرده است بیش از آن‌که برای مبارزه با تروریسم باشد به تمایلات نو عثمانی‌گرایی ترکیه و دسترسی به منابع انرژی عراق بر می‌گردد.
- مسائل مرتبط با تغییرات آب و هوایی
براساس گزارش بانک جهانی در سال 2021، افزایش یک درجه سانتیگراد دمای هوا و کاهش 10 درصدی بارندگی تا سال 2050 منجر به کاهش 20 درصدی آب شیرین موجود در عراق خواهد شد و امروزه عراق به یکی از 5 کشور آسیب‌پذیر در مواجهه با تغییرات آب و هوایی تبدیل شده است. دولت ترکیه در این آسیب‌پذیری نقش ویژه‌ای دارد چرا که سه سد از بزرگترین سدهای ترکیه شامل آتاترک، کبا، و کاراکایا به همراه چندین سد دیگر بر روی رود فرات قرار گرفته‌اند و در دجله هم شش سد ساخته شده توسط ترکیه وجود دارد که جدیدترین آن سد ایلیسو (Ilisu) در سال 2021 به بهره‌برداری رسید .در دسامبر 2014 عراق و ترکیه تفاهمنامه 12 ماده‌ای در زمینه آب با تأکید بر اهمیت همکاری در زمینه مدیریت منابع آبی در رودخانه‌های دجله و فرات و تعیین حقابه دو کشور به امضاء رساندند. در نشست اخیر میان وزرای خارجه دو کشور، فیدان در واکنش به دستیابی عراق به سهم عادلانه از آب‌ها، تشکیل یک کمیسیون مشترک دائمی را پیشنهاد کرد.
با وجود آن که سدهای ساخته شده (مجموعاً 22 سد) توسط ترکیه بخشی از پروژه جنوب شرقی آناتولی ترکیه (GAP) با سیاست اعلامی ایجاد توسعه پایدار برای مردمان منطقه آناتولی جنوب شرقی هستند اما ترکیه از این پروژه برای مبارزه با گروه پ.ک.ک از طریق مسدود کردن مسیرهای مورد استفاده آنان و اهرم فشار برای گرفتن امتیازات اقتصادی و سیاسی از عراق استفاده می‌کند.
- انرژی
در اوایل سال 2014 ترکیه به اقلیم کردستان اجازه داد تا از طریق اتصال یک خط لوله به خط عراق-ترکیه در شهر مرزی تحت کنترل اقلیم یعنی فیش خابور، مستقل از دولت فدرال به صادرات نفت بپردازد و درآمد حاصل از آن را مستقیماً به خزانه خود واریز کند. این اقدام ترکیه با واکنش دولت مرکزی عراق روبرو شد و به دنبال آن عراق شکایت خود را نزد اتاق بازرگانی بین المللی[1] برد. لازم به ذکر است روزانه 450 هزار بشکه نفت از طریق خط کرکوک-جیهان به ترکیه صادر شده که سهم دولت فدرال عراق و کردها به ترتیب 80 هزار و 370 هزار بشکه نفت بوده است. در نهایت براساس تصمیم حکمیت، دولت ترکیه مقصر شناخته شد و به پرداخت مبلغی نزدیک به 1.5 میلیارد دلار در حد فاصل سال‌های 2014-2018 محکوم شد. پرونده دوم که شامل دوره‌های پس از 2018 است در حال بررسی است و دولت آنکارا پس از حکم، دریافت روزانه 450 هزار بشکه نفت شمال عراق را متوقف کرده است که موجب خسارت 2 میلیاردی به اقلیم کردستان شده است. تنها به فاصله چند ساعت قبل از دیدار وزرای خارجه دو کشور، حیان عبدالغنی وزیر نفت عراق برای از سرگیری صادرات نفت شمال عراق به آنکارا سفر کرده بود و با وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه دیدار کرد. دیداری که توافق آن تنها مذاکرات بیشتر در آینده بود و در عمل صادرات نفت شمال همچنان متوقف ماند. عدم نتیجه جلسه وزرای نفت و انرژی دو کشور باعث شد تا وزرای خارجه نیز در این موضوع کاری از پیش نبرند و یکی از اهداف سفر وزیر خارجه ترکیه یعنی جلب رضایت عراق مبنی بر عدم پرداخت غرامت محقق نشود.
- ژئواکونومی
طرح “جاده توسعه” در رأس چشم انداز روابط عراق-ترکیه در حوزه ژئواکونومی قرار می‌گیرد. از نظر مقامات عراقی این جاده اجزاء منطقه را بهم متصل و کالای تمامی کشورها را منتقل می‌کند و کاربرد آن مسیر، حمل و نقل انواع مختلف کالا از اروپا به ترکیه از طریق عراق و سپس به همسایگان جنوبی عراق است؛ همچنین کالاهای کشورهای عربی همسایه جنوبی عراق از طریق عراق به ترکیه و اروپا منتقل می‌شود. زمان آغاز ساخت این پروژه سال 2024 و بهره‌برداری آن سال 2028 مشخص و برآورد اولیه از هزینه‌های آن 17 میلیار دلار است. در کنار موقعیت جغرافیایی که ترکیه را به یک بازیگر مهم برای عراق در این طرح تبدیل می‌کند، همکاری یا عدم همکاری ترکیه در این طرح به وضعیت مسائلی همچون نحوه مواجهه با پ.ک.ک، آب، نفت و میزان حضور پیمانکاران ترکیه‌ای در آن بستگی دارد.
حضور در اقلیم کردستان
همانند سفر به بغداد، هاکان فیدان با مقامات سیاسی مهم اقلیم کردستان دیدار کرد. نکته شایان توجه در رابطه ترکیه با دو حزب اقلیم یعنی دموکرات کردستان و اتحادیه میهنی، نقش گروه پ.ک.ک است. در حالی‌که رابطه تیره‌ای میان حزب دموکرات و کارگران کردستان وجود دارد اما اتحادیه میهنی با حزب اخیر مناسبات خوبی دارد. همین امر باعث شده است تا ترکیه از مدت‌ها قبل پروازهای خود را به سلیمانیه لغو کند و واکنش وزیر خارجه ترکیه در برابر درخواست خانوده طالبانی جهت از سرگیری مجدد پروازها مبهم بوده است. دستور کار جلسات فیدان با مقامات اقلیم همانند دیدارهای بغداد بود با این تفاوت که مسئله انتقال نفت و رفع موانع آن با سفر و حضور وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه در دیدار وزیر خارجه ترکیه با نخست وزیر اقلیم کردستان با جدیت بیشتری دنبال شد.
نتیجه‌گیری
چالش اصلی ترکیه در عراق بیش از اقلیم کردستان با دولت مستقر در بغداد است. موضوع اول به مواجهه با پ.ک.ک برمی‌گرد. ترکیه این گروه را تهدیدی برای خود قلمداد و به عنوان یک گروه تروریستی شناسایی کرده و به طور پیوسته در حال نبرد با آن است. حتی در زمانی که وزیرخارجه ترکیه در اقلیم حضور داشت پهپادهای این کشور سه نفر از اعضای گروه پ.ک.ک را از میان بردند. با این وجود، ترکیه سعی می‌کند در مبارزه با حزب کارگران کردستان تنها نباشد؛ بلکه در تلاش است در این مسیر پشتیبانی بازیگران منطقه را کسب کند. در میان بازیگران منطقه برای همراهی ترکیه، عراق مهم‌ترین است. علی رغم تلاش ترکیه تاکنون عراق از تروریستی نامیدن پ.ک.ک اجتناب کرده است. دلیل آن به عدم اطمینان بغداد نسبت به نیت و نقض مکرر حاکمیت آن توسط ترکیه برمی‌گردد و چه بسا تروریستی نامیدن حزب کارگران کردستان توسط دولت عراق، به حملات و پایگاه‌های نظامی ترکیه در خاک عراق مشروعیت ببخشد. موضوع مربوط به تغییرات آب و هوایی که بدون ارتباط با مورد اول نیست بیشتر مورد تأکید طرف عراقی است چرا که سدسازی ترکیه و شرایط آب و هوایی اثرات مخربی از خود بر جای گذاشته و تداوم وضعیت فعلی از جمله کمبود آب مستعد بروز تهدیدات جدی برای بغداد خواهد بود. در موضوع انتقال نفت، ترکیه از یک طرف نمی‌تواند چشم خود را بر روی منابع انرژی عراق ببندد و از طرف دیگر خواهان چشم پوشیدن عراق از دریافت غرامت است. از این رو، انتقال نفت از شمال عراق به یک گره اصلی در روابط دو جانبه تبدیل شده است و دیدار وزرای نفت و انرژی دو کشور و رایزنی‌های وزیر خارجه ترکیه تاکنون نتیجه بخش نبوده است و چه بسا این امر بر روی تصمیم اردوغان برای سفر به بغداد تأثیر بگذارد. عراق با طرح “جاده توسعه” بلندپروازی خود در حوزه ژئواکونومی را به نمایش گذاشته است. با این حال نقش ترکیه در این طرح به وضعیت عوامل قبلی و میزان فرصتی است که دولت عراق در اختیار پیمانکاران ترکیه‌ای قرار می‌دهد بستگی دارد.
براساس نظریه موازنه تهدید چهار عنصر تهدید شامل قدرت تجمیعی، نزدیکی جغرافیایی، توانمندی تهاجمی، و نیات تهاجمی هستند که ترکیه علاوه بر داشتن سه مورد اول با تأسیس پایگاه‌های نظامی و تعداد حملات در خاک عراق عنصر چهارم را نیز تا حدودی تحقق بخشیده است. با این حال دولت عراق به دلیل شرایط داخلی (فقدان ثبات سیاسی و اجماع میان نخبگان، و شرایط اقتصادی) و خارجی (هزینه‌زا بودن آن و نبود بازیگر متمایل) دست به موازنه نزده است. با وجود آن که چشم‌انداز مشخصی از حل بنیادین چالش‌های پیشرو وجود ندارد، (به عنوان مثال نرسیدن به توافق در موضوع انتقال نفت) اما دو طرف سعی می‌کند از طریق رویه‌های سیاسی و تجاری از جمله حضور نزدیک به 850 شرکت ترک فعال در عراق و حجم تجاری نزدیک به 25 میلیارد دلاری روابط خود را مدیریت کنند. در شرایط فعلی هم عراق و هم ترکیه تلاش می‌کنند با گذر زمان شرایط را به نفع خود در برابر دیگری رقم بزنند، عنصری که به نظر می‌رسد بیش از بغداد با آنکارا همراه باشد.
[1] – International Chamber of Commerce (ICC)
پی‌نوشت: منابع این یادداشت نزد پژوهشگر محفوظ است.
