گسترش مرزهای اقلیم کردستان و پیامدهای آن/گفتگو با دكتر جعفر حق پناه/كارشناس مسائل عراق
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
بر اساس برخي گزارش، کردهای عراق در جنگ با داعش توانسته‌اند ۴۰ درصد به مساحت مناطق تحت کنترل خود بیافزایند. احداث خندق و خاکریز به طول بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر از منطقه خانقین در شرق عراق تا شهر شنگال در شمال غرب اقلیم کردستان توسط نیروهای پیشمرگ، بازترسیم مرزهای خود، الحاق برخی از مناطق مورد مناقشه به سرزمین اصلی و.. در حالی است که گسترش و تثبيت مرزهای اقليم تاثيرات مختلف سياسي، اقتصادي، امنيتي و.. دارد. گفتگوی زیر در همین زمینه است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: به نگاه برخی، کردها از منطقه شنگال در غرب تا خانقین در شرق مناطق کردنشین عراق در حال الحاق مناطقی به مرزهای پیشین خود هستند. در حال حاضر نگاه جریان‌های مختلف کردی به گسترش مرزهای اقلیم به ویژه در روند دو سال گذشته تحولات عراق چیست؟
به نظر می‌رسد که در مورد کردستان عراق، قاعده‌ای کلی صادق است و نخبگان کردی با وجود اختلاف نظرهای داخلی بین خود در مورد محدوده نفوذ، در حوزه روابط بین کردها و دیگران، به ویژه در سطح عراق اجماع نظری کلی، مبنی بر این که مرزهای کردستان عراق می‌بایست همه محدوده‌ها و مناطق مورد اختلاف را در بربگیرد و مناطق مورد اختلاف باید به کردستان عراق ضمیمه شود دارند. لذا بخش‌هایی از مناطق مورد اختلاف در سال 2014 و بعد از ظهور داعش، عملاً در اختیار کردستان عراق قرار گرفت. اما در بعضی موارد ابهامی به ویژه در منطقه موصل (که این ابهام بیشتر است) وجود دارد که تاریخی است. در این مناطق ادعاهای بیشتری از ناحیه عرب‌ها، ترکمن‌ها و کردها وجود دارد و هویت تاریخی شهری مانند موصل و مناطق اطراف آن ابهام برانگیز است. تسلط داعش هم باعث شد که عملاً کردها در منطقه پیشروی نداشته باشند. اما به نظر می‌رسد که کردها منطق دیگری هم دارند، صرف نظر از مناطقی مورد ادعای تاریخی، بر مبنای اصل رئالیستی سیاست قدرتمندانه عمل می‌کنند. یعنی هر قدر که شعاع قدرت آن‌ها گسترده‌تر شود، عملاً آن محدوده را در اختیار می‌گیرند و به کس دیگری پس نمی‌دهند. این موضوع مبنا قرار گرفته است و ما در حال حاضر شاهد این هستیم که حکومت اقلیم اعلام می‌کند که در منطقه استان نینوا و اطراف موصل، در جاهایی که در همین ایام اخیر جنگ با داعش متصرف شده است را پس نخواهد داد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: جریان‌های مختلف فعلی و احزاب داخل اقلیم، چه نگاهی به بحث گسترش مرزها دارند؟
در حال حاضر معیار سیاست و قدرتی است که اعمال می‌شود و مجری آن پیشمرگه های کرد عمدتاً تحت کنترل بارزانی هستند. بقیه گروه‌ها نقش زیادی در این قضیه ندارند. در جایی که بحث عربی-کردی می‌شود، نگاه گروه‌های کردی کمابیش با هم مشابهت دارد. به همین دلیل مشاهده می‌شود که منطقه کرکوک را اتحادیه میهنی تصرف کرد و در اختیار دارد، لذا در اقلیم در مورد این محورها اختلاف نظر جدی بین احزاب و جریان‌های کردی وجود ندارد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: نگاه سایر جریان‌های سنی و مقامات بغداد و یا شیعه به افزایش مرزهای اقلیم در وضعیت کنونی چیست؟
طبیعتاً در مورد اصل قضیه، دیدگاه بغداد باید مخالف با گسترش و پیشروی کردها باشد و اساس اختلافات بین بغداد و اربیل در سال 2004 به بعد، همین بوده است. اما در این موارد، میزان قدرت و شدت و ضعف قدرت طرفین تعیین کننده است. در دوره آقای مالکی، بغداد دست برتر را داشت و عملاً چندان به خواسته کردها تن نمی‌داد. اما در حال حاضر شرایط بر عکس شده است و کردها وضعیت بهتری دارند. در بغداد، جناح سنی بیشتر نگران از زیاده خواهی کردها هستند. زیرا از قلمرو آن‌ها گرفته می‌شود. در حالی که در مورد شیعیان، چنین امری چندان مصداق ندارد و بعید است که آن‌ها حاضر باشند به خاطر قلمرو مورد مناقشه با کردها درگیری ایجاد کرده و هزینه بپردازند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: افزایش مرزهای کردها تا 40 درصد چه تاثیرات سیاسی و اقتصادی‌ای دارد؟
در وضعیت کنونی، شاید تأثیر قطعی و نهایی نداشته باشد. جز این که وزن آن‌ها را در معادلات جنگ با داعش بالا می‌برد و باعث می‌شود که در فرآیند تعاملی با قدرت‌های دیگر حاضر در ائتلاف مبارزه با داعش بتوانند از موضع بهتری نقش آفرینی کنند. ولی این موضوعات زمانی می‌توانند به رسمیت شناخته شوند که تثبیت شوند. در آن صورت هم به لحاظ اقتصادی، سیاسی و امنیتی، تبعات بسیار زیادی برای کردها خواهد داشت. یعنی خواه در داخل ساختار سیاسی بمانند و فدرال و چه کنفدراسیون، و خواه ادعای استقلال طلبی خود را دنبال کنند، می‌توانند از موضع بالاتری به چانه زنی بپردازند. همچنین از نظر اقتصادی هم مزیت‌های بسیار زیادی در ارتباط با منافع نفتی و گازی و ایجاد دسترسی‌های بیشتر به اطراف دارد. مثلاً در صورتی که کردها بتوانند ارتباطات بیشتری را با سوریه پیدا کنند، این موضوع ارزش زیادی برای آن‌ها دارد. حتی می‌توانند به اردن هم دسترسی پیدا کنند و از این نظر برای آن‌ها فوق العاده خواهد بود.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: رویکرد بازیگران منطقه‌ای و بین المللی در ارتباط با تثبیت یا گسترش مرزهای اقلیم کردستان چیست؟
موضوع بسیار پیچیده است. در حال حاضر مسئله عراق با مسائل منطقه‌ای عمده‌ای از جمله پدیده مبارزه با داعش و افراطی گری و مسائل کردی و تحولات سوریه گره خورده است. به همین خاطر، بازیگران منطقه‌ای و بین المللی بازی پیچیده‌ای را دارند. ترکیه با کردستان عراق رابطه خوبی دارد، اما با کردهای سوریه می‌جنگد. آمریکا روابط دوستانه‌ای با هر دو دارد، اما در عین حال محدودیت‌های خود را در ارتباط با سایر متحدین خود می‌بیند. از این جهت باید یک حرکت تاکتیکی را از ناحیه همه بازیگران به صورت سیال دید. اما از نظر راهبردی، هنوز اجماع بازیگران اصلی و تقویت بیش از این کردها نیست و آن‌ها می‌دانند که باید از کردها استفاده ابزاری داشته باشند. اما لزوماً این بازی تاکتیکی آن‌ها به این بینجامد که کردها به لحاظ استراتژیک، وضع بهتری پیدا کنند. یعنی از بازی تاکتیکی قدرت‌ها و خلاهایی به وجود آمده به خوبی استفاده کرده و در حال حاضر به مهره‌ای هضم ناپذیر در منطقه تبدیل شده‌اند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آیا این افزایش مرزها مورد تأیید است؟
در داخل عراق، این مرزها جنبه رسمی ندارند و تابع بازی‌های تاکتیکی قرار می‌گیرد. این امر بستگی به این آینده عراق پس از داعش دارد. البته با برخی متغیرهای شگفتی ساز مانند روی کار آمدن دولت ترامپ و تحولات احتمالی در سیاست منطقه‌ای آمریکا در عراق شاید مقداری معادله بهم بریزد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: با توجه به این وضعیت، آینده گسترش مرزهای اقلیم و تثبیت آن چگونه خواهد بود؟
تثبیت مرزهای کردستان عراق، تابع پویش‌های سیاسی- امنیتی عراق است. یعنی نوع رقابت طوایف شیعه، کردی و سنی در داخل و نحوه عملکرد منطقه در این قضیه دخیل است. بنابراین بعید به نظر می‌رسد که به این صورت تعیین تکلیف شود. قطعاً در سال 2017 این مناقشه حادتر خواهد شد و در عراق پساداعش، می‌باید منتظر تشدید تنش‌ها طوایف بر سر آینده موصل باشیم. همان گونه که در دهه قبل اختلاف در مورد کرکوک را داشتیم. لذا در کوتاه مدت می‌توان گفت که کنترل این مرزها همچنان در اختیار حکومت اقلیم باقی خواهد ماند اما تثبیت مرزها در کوتاه مدت اتفاق نخواهد افتاد.
