پیامدهای همهگیری کرونا بر قدرت نرم عربستان سعودی
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
امروزه صنعت گردشگری به عنوان یکی از منابع مهم قدرت نرم کشورها در ترویج و اشاعه جذابیت های مادی و معنوی خود برای جذب دیگر ملت های جهان به شمار می رود. عربستان سعودی به واسطه غنای اسلامی و اماکن مقدس مسلمانان به عنوان یک کشور دارای قدرت نرم گردشگری مذهبی شناخته می شود. عربستان با وجود درآمد اقتصادي بالا از طريق فروش نفت، به دليل وجود مکه و مدينه در صدد توسعه روز به روز صنعت جهانگردي و توريسم خود براي زائران بوده تا با ورود حجاج از مناطق مختلف جهان فرهنگ خود را اشاعه داده و به اهداف خود در سياست خارجي دست يابد. اما در اواخر ماه فوریه امسال، عربستان سعودی ناگهان همه ویزاها را برای مناسک عمره و زیارت مقدسترین شهر مسلمانان به حالت تعلیق درآورد. شهری که سالانه حدود سیزده ميليون بازديدكننده دارد. امروز، دو شهر مقدس پادشاهی عربستان، یعنی مکه و مدینه کاملا درگیر شیوع ویروس کرونا هستند. حتی شهروندان سعودی از سفر به این دو شهر به عنوان زائر منع شده اند. مقامات سعودی احتمالا مراسم حج امسال، که در اواخر ژوئیه انجام می شود، برای اولین بار در طی دو قرن اخیر لغو خواهند کرد. موسسه آینده پژوهی جهان اسلام در این یادداشت در تلاش است تا به تبعات تعلیق حج بر قدرت نرم عربستان بپردازد.
اگرچه این تعلیق یا لغو حج امسال، هنوز به طور رسمی اعلام نشده است، اما وزیر حج عربستان سعودی از مردم خواسته است تا از برنامه ریزی برای سفرهای از پیش رزرو شده خود صرف نظر كنند، موضوعی که شاید نشان از اعلام رسمی و قریب الوقوع تعلیق مراسم حج امسال باشد. البته وزارت حج و عمره هنوز در مورد زمان اعلام رسمی لغو حج امسال اظهارنظر نكرده است. ریاض نسبت به سایر دولت ها و نهادهای مذهبی اکثریت کشورهای مسلمان در واکنش به شیوع کوید-19، سریعتر عمل کرده است. دانشگاه الازهر مصر تا اواخر ماه مارس در خصوص لغو نماز جمعه، تردید داشت. سایر کشورهای مسلمان مانند مالزی و مراکش نیز دیر نسبت به تعطیلی مساجد خود اقدام کردند. علیرغم فواید آشکار تعلیق عمره و حج در جلوگیری از شیوع کرونا ویروس و سلامت عمومی، عربستان سعودی هزینه های سنگینی را برای این تدابیر احتیاطی خود پرداخت خواهد کرد. زائران هر ساله میلیاردها دلار به این کشور وارد می کنند ، بنابراین اقتصاد سعودی تا زمانی که این بحران ادامه یابد، آسیب جدی خواهد دید. بعد از نفت و گاز صنعت توریسم، مهمترین صنعت در عربستان است. ۷ درصد از کل تولید ناخالص داخلی غیرنفتی عربستان، از طریق حج تأمین میشود. هتل‌های لوکس زیادی در شهر مکه وجود دارد که هزینه یک شب اقامت در هتل‌هایی مشرف به کعبه، حدود ۵ هزار و ۸۰۰ دلار تخمین زده میشود. این کشور در سال 2016 ،از محل صنعت گردشگري ۷۶ ميليارد دلار درآمد کسب کرد. در این سال تنها بخش گردشگري داخلي عربستان شامل حجاج و گردشگران مناطق تاريخي و توريستي نزديک به 48 ميليارد دلار سودآوري داشتند و تعداد کل سفرهاي گردشگران خارجي عربستان 13 ميليون سفر گزارشي شده است.
بنابراین، دوام و توسعه صنعت گردشگری از منظر عربستان سعودی راهبردی مهم در حوزه قدرت نرم برای ارتقای جایگاه خود در نزد افکار عمومی مسلمانان جهان بوده و با سرمایه گذاری بر روی آن در حقیقت به تولید جذابیت و ارتقای قدرت نرم خود می پردازد. روزنامه تایمز هند از زیارت حج به عنوان “نفت جدید“ در عربستان نام می‌برد مینویسد؛ سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ که توسط بن‌سلمان، ولیعهد عربستان برای رشد بخش غیرنفتی اقتصاد تدوین شده، زیارت را در مرکز توجه گذاشته است. این کشور برنامه‌هایی را برای توسعه شرکت‌های اقتصادی در مکه تدوین کرده و برای ساخت ۱۱۵ ساختمان جدید، ۷ هزار هتل، ۹ هزار خانه برنامه‌ریزی کرده است. این برنامه‌ها باعث ایجاد ۱.۵ میلیون شغل میشود.گذشته از اهمیت اقتصادی حج، زیارت یکی از مهمترین ابزارهای قدرت نرم پادشاهی سعودی است، که با شیوع ویروس کرونا چهره ی عمومی این کشور را به خطر انداخته است. با قطع این جریان قدرتمند فراملی، ویروس کرونا آشفتگی و نزول عربستان سعودی در جهان اسلام را آشکار می کند. آسوشیتدپرس مینویسد حج هیچگاه از سیاست در عربستان سعودی جدا نبوده است؛ در حقیقت از 100 سال پیش که آل‌سعود ارکان سیاسی و مذهبی این کشور را تحت کنترل خود درآوردند، حج به عنوان اصلی‌ترین ابزار برای قدرت نمایی و ایجاد مشروعیت برای رژیم سعودی نقشی بسیار تعیین‌کننده داشته است.
این کشور از این آیین اسلامی حج برای ایجاد فشار بر روی کشورهای رقیب خود مانند ایران، سوریه و قطر نیز استفاده کرده است. با اینکه حکمرانان سعودی همیشه مدعی‌اند که از حج استفاده سیاسی نمی‌کنند، اما این واقعیت دارد که هرکس کنترل حج را برعهده داشته باشد، از قدرت نرم و بسیار قوی برخوردار خواهد بود.کشور عربستان به عنوان مرکز ظهور اسلام و میزبان “خانه خدا” ، “مسجدالحرام” اماکن مقدسه و نمادهای دینی دیگری که یادآور تاریخ صدر اسلام و پیامبر اکرم (ص) است، اذهان مسلمانان جهان را همواره متوجه خود ساخته و از جایگاهی اعتقادی و احترامی فراملی برخوردار شده است. سران عربستان سعودی از این ظرفیت در راستای الهام بخشی میان ملت‌های مسلمان جهان، بهره قابل اعتنایی برده و طی فرآیندی پویا، نفوذ خود را با غنای ارزشی– فرهنگی، عمق بیشتری بخشیده‌اند. به جرأت می‌توان گفت رکن اولیه و اساسی نفوذ عربستان و بینش توأم با احترام میلیون‌ها مسلمان به این سرزمین، از موقعیت دینی-اعتقادی آن نشأت گرفته است و به عنوان یک مؤلفه غیر ساختاری قدرت نرم و منبع لایزال تبلیغی، نقش عصای موسی را در سیاست خارجی سعودی‌ها ایفا کرده است. ژئوپولتیک دینی عربستان، مقامات سعودی را قادر ساخته تا خود را به عنوان رهبران دینی و معنوی در میان ملت‌های مسلمان مطرح ساخته و انگیزهی آن‌ها برای ایجاد نهادهایی سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، با بهانه همبستگی اسلامی افزایش یابد.
میزبانی سالانه از حجاج بیت الله الحرام، ساخت و تجهیز مساجد و مدارس بزرگ در کشورهای اسلامی، تولید کتاب‌هایی با محتوای تبلیغی، اعزام مبلغ، جذب و تربیت جوانان کشورهای اسلامی براساس آموزه‌های وهابی، از جمله اقداماتی است که به عنوان یک رویه ثابت از سوی مقامات سعودی دنبال شده است و به نوعی قوام بخش شأن و جایگاه رهبری حاکمان سعودی واقع شده است. رهبران و حاکمان سعودی با آگاهی از این مقوله، به ایجاد و تقویت رسانه‌ها و مطبوعات همسو با خود در بلاد اسلامی- عربی همت گمارده و این رسانه‌ها و مطبوعات در چالش‌ها و بحران‌های مختلف منطقه‌ای و بین‌المللی در نقش ویترین تبلیغاتی آن‌ها وارد عمل شده‌اند. این رسانه‌ها در اختلافات دهه شصت و هفتاد میلادی و به ویژه پس از اشغال کویت توسط صدام و اختلافاتی که به دنبال آن میان عربستان با وی شکل گرفت، به خوبی در تأیید، تحکیم و برتری موضع عربستان مؤثر واقع شدند. دیپلماسی عربستان نیز با رایزنی‌های پشت پرده و برخورداری از ویژگی ثابت مخفی‌کاری در تعقیب منافع منطقه‌ای و بین المللی، بخش عظیمی از موفقیت خود را مرهون شأن دینی و الهام بخشی آن میان مسلمانان است. همچنین مقامات سعودی در دیدارها و روابط خود با کشورهای غربی نیز سعی کرده‌اند از برند پدرسالارانه خود در غالب کشورهای اسلامی استفاده کرده و بر احترام خود در نزد مقامات غربی بیفزایند. دیپلماسی مخفی عربستان به گونه‌ایست که حتی رسانه‌های همسو با آن نیز در فهم چرایی سفرهای دیپلماتیک، اهداف و میزان تحقق آن سردرگم و دچار استیصال می‌شوند.
در مجموع قرن بیستم و بعد از آن را باید آغازی بر شکل گیری روند شناسایی و به کارگیری منابع قدرت نرم از سوی دولت ها دانست. منابع قدرت نرم متکی به ارزش ها و هنجارهای نرم افزارگرایانه ای هستند که کشورها را در رسیدن به اهداف مطلوب بدون به کارگیری زور، اجبار و خشونت که از منابع اصلی قدرت سخت هستند، یاری می کنند. در حقیقت، قدرت نرم کنشی مبتنی بر تولید جذابیت و ایجاد رغبت برای هدایت افکار و اعمال در راستای نیل به ترجیحات یک دولت و کسب نتایج مطلوب است. نای معتقد است که قدرت نرم ریشه در منابع فرهنگ، ارزشهای سیاسی و سیاست خارجی دارد. طی دهه های گذشته، حکومت عربستان به روشی هوشمندانه از دو شهر مکه و مدینه، این دو منبع قدرت نرم در راستای حفاظت از خود و خاندان آل سعود و بهره برداری هر چه بیشتر از این منبع قدرتمند استفاده کرده است. این دولت با برقراری یک پیوند گفتمانی بین انحصار باقی ماندن حکومت در دست خاندان آل سعود و حفاظت از حرم امن الهی به تقویت راهبردهای اساسی خود برای تولید جذابیت و کسب مشروعیت دینی و سیاسی پرداخته است. راهبردی که با ادامه همه گیری ویروس کرونا و احتمال ادامه تعلیق و حتی لغو مراسم حج امسال، می تواند به شدت آسیب ببیند.
قدرت نرم – عربستان سعودی– کرونا ویروس
