وضعیت تکفیری‌ها و وهابیت در جمهوری آذربایجان، گفتگو با توحید ابراهیمی بایلی، کارشناس آذری مسائل آذربایجان
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام
در یک دهه گذشته تندروها و سلفی‌ها در جمهوری آذربایجان مدنظر بسیاری از مراکز قرارگرفته و خطرات آن‌ها نیز موردتوجه بوده است. گفتگوی زیر برای بررسی وضعیت تکفیری‌ها و وهابی در جمهوری آذربایجان گفتگویی داشته‌ایم:
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: وضعیت سیاسی اجتماعی سلفیان و نو سلفیان جمهوری آذربایجان و علل رشد آن‌ها چیست؟
کشور آذربایجان حدود ده میلیون نفر جمعیت دارد. از این جمعیت، حدود 75 درصد شیعه هستند. از این 75 درصد شیعه، از مابقی یا حدود 25 درصد حداقل 20 درصد اهل سنت هستند. تا فروپاشی شوروی، آن‌ها نمونه بارزی از زندگی مسالمت‌آمیز را با شیعیان داشتند. یعنی هیچ مشکلی در آذربایجان به اسم بحث شیعه- سنی، تکفیری و وهابی وجود نداشت و کسی در این مورد اطلاعی نداشت. بعد از فروپاشی شوروی، همه‌چیز شروع می‌شود و دو موضوع پیش می‌آید. یکی این‌که، شیعه می‌خواهد به فرهنگ و اصالت خود که در زمان شوروی از بین رفته برگردد. در آن زمان از شیعه فقط بحث محرم و اسم امامان و مسائل ظاهری مانده است. بنابراین جوانان خود را به کشورهای شیعه مانند ایران رساندند تا در مشهد و قم درس بخوانند. مشخص است زمانی که شیعه تلاش می‌کند سطح معرفتی خود را بالا برد، اهل سنت هم تلاش می‌کنند چنین کاری انجام دهند. دراین‌بین جمعیت تکفیری و وهابی اهل سنت در شمال آذربایجان زندگی می‌کنند. یعنی ممکن است حتی در باکو یا حتی در جنوب آذربایجان هم آن‌ها را پیدا کنید، اما تمام جمعیت تکفیری و وهابی این‌ها سرچشمه گرفته از شمال آذربایجان دارد. هم‌جواری شمال آذربایجان با چچن ها و سایر تکفیری‌هایی در آنجا سبب شده است که افکار تکفیری و وهابی به جریان‌های اهل سنت آذربایجان نفوذ کند. ریشه بحث از جایی شروع شد که یک عده از اهل سنت بنا را بر این گذاشتند که جوان‌های خود را برای درس خواندن به کشورهایی مثل عربستان و مصر بفرستند. افرادی که در مصر درس‌خوانده‌اند، معتدل‌ترند. اما افرادی که در حوزه خلیج‌فارس و عربستان و پاکستان درس‌خوانده‌اند، به‌شدت با افکار تکفیری و وهابی بازگشته‌اند.
این موضوع نتیجه شروع جریانی به نام وهابی و تکفیری در آذربایجان شد و به‌شدت ازنظر مالی حمایت شد. اولین کار که آن‌ها در جمعیت آذربایجان، بزرگ‌ترین مناطق تجاری شهرها را به دست گرفتند و جوان‌های اهل سنت را جذب و در کنار آن دعوت به مساجد نمودند. در آن زمان یا بیست سال قبل حساسیت خاصی نبود و برای فعالیت آن‌ها حساسیتی نبود. بعد از دوره‌هایی قبلی گذاشته از داخل آن‌ها برگزیدگانی را انتخاب می‌کردند تا وارد بحث جریان‌های تکفیری شوند. لذا کم‌کم به آن‌ها بحث وهابیت، جهاد اسلامی و حتی برای همراهی با طالبان در افغانستان در آن دوره آموزش داده شد و وارد این عرصه‌ها شدند. با سرمایه‌ای که عربستان و کشورهای حوزه خلیج‌فارس می‌کرد، آن‌ها به‌تدریج با پول خود وارد بدنه دولت شدند.
در بدنه دولت آذربایجان افرادی با رشوه واردشده‌اند و منافع و سرمایه‌های شخصی مدنظر است. در آن زمان رئیس کمیته دینی آذربایجان و رئیس امنیت ملی آذربایجان، شدیداً با این گروه‌ها همکاری می‌کردند و به دولت هم گزارش می‌دادند که ما این گروه را تحت کنترل داریم و نگرانی اصلی شیعیان آذربایجان (که جمعیت زیادی دارند و باید با آن‌ها مقابله کرد) هستند. لذا شدیداً فعال بودند چنانچه در استان اسماعیلی در آذربایجان، جنگل‌های زیادی در آن به این گروه‌ها آموزش نظامی می‌دادند و سلاح و انبار داشتند اما هیچ‌کدام از این‌ها به رئیس دولت گزارش نمی‌شد و اگر هم گزارش می‌شد به این صورت بود که ما آن‌ها را تحت کنترل داریم و هیچ تهدیدی از جانب آن‌ها نیست.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: وضعیت تکفیری‌ها و وهابی در جمهوری آذربایجان چرا موردتوجه بیشتر قرارگرفته است؟
این گروه‌ها زیاد شدند و فعالیتشان گسترده شد و کم‌کم افراد خود را به کشورهای مختلف برای جنگ فرستادند. کم‌کم تنش‌ها میان شیعه و سنی شروع شد. یک سری وهابی تکفیر می‌کردند و شبهه و گاه برخی حملاتی می‌انداختند. لذا زندگی مسالمت‌آمیز به زندگی‌ای تبدیل شد که کم‌کم از مسالمت‌آمیز بودن درآمد و به سمت نوعی تنش رفت.
در سال‌های اخیر، هرسال آذربایجان قانون تصویب می‌کند مانند این‌که تمام فعالیت‌های دینی باید زیر نظر دولت باشد، کسانی که از آذربایجان رفته‌اند و درس‌خوانده‌اند، نباید برای فعالیت وارد آذربایجان شوند و این‌ها جرم محسوب می‌شود. درحالی‌که باید قانون‌هایی که تصویب می‌شود بر قشر پرخطر آفرین تکفیری اعمال شود. اما آن‌ها با این نظرات، چندین نفر از علمای شیعه را به این جرم که در خارج درس‌خوانده‌اید و شیعه را تبلیغ می‌کنید را دستگیر کرده‌اند. اما تاکنون باوجود تمام خطرهایی که از سوی وهابیت آن‌ها را تهدید می‌کند و تمام دنیا خطرات آن را می‌بیند، تاکنون دولت یک نفر از علمایشان را دستگیر نکرده‌اند و این موضوع آشکارا نشان‌دهنده این است که دولت الهام علیف باوجود این‌که ادعای شیعه بودن دارد، تمام زور و قدرت خود را صرف مبارزه با شیعه می‌کند و دشمن اصلی خود را دشمن اصلی اسرائیل یعنی شیعه می‌داند. همه این‌ها به دلیل صرف هزینه‌هایی است که از سوی عربستان شده است.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: وضعیت کنونی تکفیری‌ها و وهابی در جمهوری آذربایجان چگونه است؟
جریان تکفیری در آذربایجان از 20 درصد جمعیت اهل سنت در آذربایجان، افرادی که افکار تکفیری دارند، بیشتر از 20 درصد این جمعیت نیستند. اما این 20 درصد یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های تجاری آذربایجان هستند. به‌عنوان‌مثال مصالح ساختمانی کشور در انحصار وهابیت است. اما اگر یکی از مؤمنین و شیعیان کار تجاری کند و سرمایه‌اش بالا رود به زمین زده می‌شود و به اتهامات مختلف او را دستگیر می‌کنند که مبادا قدرت بگیرد. اکنون بزرگ‌ترین مراکز تجاری با پول عربستان متعلق به آن‌هاست. کم‌کم با رشوه‌ای دولت عربستان و کشورهای حوزه خلیج‌فارس به مبارز قربان و افرادی که قبل و بعد از او در کمیته دینی و ساختارهای امنیتی کارهای خود را به‌راحتی جلو می‌برند.
در حوزه داعش و سوریه و عراق، آذربایجان نسبت به جمعیت وهابی خود بیشترین حمایت را از داعش و جبهه النصره کرده است. تصور کنید از جمعیت اهل سنت آذربایجان، تنها بیست درصد تکفیری هستند که همین افراد هزار و صد نفر در سوریه می‌جنگند که حتی رادیکال‌تر از تروریست‌های عرب وهابی هستند. تکفیری‌های آذری حتی نسبت به ارتش آزاد هم تندرو هستند.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: حامیان داخلی و خارجی تکفیری‌ها و وهابی در جمهوری آذربایجان چه کشورها، گروه و شخصیت‌هایی هستند؟
حامیان داخلی فرزندان برخی وزرا هستند. وزارت امنیت که حامی اصلی این گروه بود، سال قبل منحل شد. در حوزه قفقاز و آسیای میانه، افرادی که می‌خواستند به سوریه و جنگ بروند، از طریق آذربایجان و پرداخت 45 دلار به وزارت امنیت آذربایجان (برای هر نفر در کشورهای حوزه خلیج‌فارس، با پاسپورت آذری به ترکیه و از آنجا به سوریه می‌رفتند). در بازگشت هم به آذربایجان آمده، پاسپورت کشور خود را تحویل می‌گرفتند و برمی‌گشتند. یعنی به نظر می‌رسد که این افراد صرفاً به آذربایجان آمده و برگشته‌اند. آذربایجان تا این حد با آن‌ها همکاری داشته است. اما الهام علی اف چند سال پیش متوجه شد که کمیته دینی و وزارت امنیت آذربایجان عمیقاً با کشورهای حوزه خلیج‌فارس همکاری می‌کند. به همین دلیل آن‌ها را کنار گذاشت و خود مستقیماً وارد کار در روابط با کشورهای عربی می‌شد. این موضوع دو حسن برای الهام داشت، یکی این‌که بودجه و مسائل مالی را که می‌خواست از آن‌ها جذب می‌کرد، دوم این‌که یقیناً آزادی دادن به سلفی‌ها در آذربایجان و آزاد گذاشتن شیعیان در آذربایجان، موجب خشنودی و رضایت اسرائیل می‌شد. یعنی با یک تیر چندین نشان می‌زند.
در کنار این نیز باید دانست سال قبل، قبل از محرم و صفر قوانینی وضع شد که عزاداری برای اباعبدالله جرم است، این امر نشان‌دهنده تفکرات وهابی در این قوانین است. بر اساس این‌که شما در خارج از آذربایجان و در ایران درس‌خوانده‌اید، فعالیت کسانی که خارج از ایران درس‌خوانده‌اند، غیرقانونی است. اما با این قانون تابه‌حال یک عالم تکفیری، وهابی دستگیر نشده‌اند. این موضوع بسیار مهم است، یعنی این قانون صرفاً علیه شیعیان به‌عنوان یک ابزار استفاده می‌شود و وهابیت باقدرت در حال کار است و صدها خانه تیمی دارند. پاشازاده که از طرف دولت آذربایجان مسائل دینی را به عهده دارد، حتی در قم نیز نمایندگی زده است. پاسخ آن‌ها این است که امنیت ملی ما به خطر می افتد.
در این راستا کشورهایی را که به تفکرات خود نزدیک‌تر می‌داند، خواسته‌های آن‌ها را اجرا می‌کند. از بین این کشورها، عربستان حامی مالی تکفیری‌هاست. در کنار آن بحث اسرائیل است که می‌داند آذربایجان کشوری شیعه است و در صورتی که شیعیان در آذربایجان قدرت پیدا کنند، در تقابل با منافع اسرائیل خواهد بود.
باید این موضوع را در آینده آذربایجان دید. تا دولت آذربایجان احساس خطر و قدرت از جانب شیعه آذربایجان نکند، به این حبس‌ها ادامه خواهد داد. اما این فشارها بر ضد وهابیت انجام نمی‌شود.
دولت آذربایجان شدیداً به کشورهای حوزه خلیج‌فارس وابستگی پیدا کرده است و اسرائیل از این وابستگی به‌شدت راضی است و روز به روز تبلیغ وهابیت شدیدتر می‌شود و جمعیت اهل سنت آذربایجان را به سمت افکار وهابی می‌برند و رسانه‌های آن‌ها بیشتر می‌رود. اگر کسی بخواهد جلوی این‌ها بایستد، دستگیر می‌شود و به دلیل عدم وجود مقاومت ساختار یافته در آذربایجان شیعیان تحت فشار هستند و اهرم فشار آن‌ها در اشغال بودن کشور است.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: مهم‌ترین تهدیدهای تکفیری‌ها و وهابی در جمهوری آذربایجان بر ضد شیعیان چیست؟
تا زمانی که دولت با دستگیری علمای شیعه بخواهد امنیت را برقرار کند، نمی‌توان نسبت به شیعیان و منافع آن خوشبین بود. دولت آذربایجان تا به این یقین نرسد که از طرف شیعیان خطری نیست، بدترین شکنجه‌ها را علیه شیعیان آذربایجان انجام می‌دهد. تابه‌حال 220 نفر از شیعیان در آذربایجان وحشتناک‌ترین شکنجه‌ها را تحمل کرده‌اند و از آن‌ها خواسته‌اند که جلوی تلویزیون ابراز پشیمانی کنند، اما تابه‌حال موفق به این امر نشده است. دراین‌بین نبود ترس دولت موجب شده بحث دیپلماسی و نهضت با هم تلفیق شده و سبب شده است که دولت آذربایجان از شیعیان حساب نبرد. دراین‌بین کشور آذربایجان، کشوری است که سیاست خارجی خود را در توازن و تعادل نگاه می‌دارد.
بعد از این‌که وزارت امنیت منحل شد، مراکز آموزشی- نظامی تکفیری در باکو کشف شد و اکنون در جنگل‌هایی استان اسماعیلی پایگاه دارند. از آنجا که به دولت اطمینان داده شده است که این افراد خطری ندارند، از وجود آن‌ها چشم پوشی می‌کند. دولت تمام قدرت خود را علیه شیعیان گذاشته است. آقای آیت اله خامنه‌ای چندین بار به الهام علی اف متذکر شد که نباید از قدرت‌های خارجی بترسد و لازم است که از شیعیان حمایت کند. الهام علی اف از مبارزه با تکفیری‌ها می‌ترسد و فکر می‌کند که اگر روزی به قدرت‌های بزرگ نه بگوید، فردای آن روز کودتا خواهد شد و از قدرت کنار می‌رود. درحالی‌که شیعیان آذربایجان، پرچم و قانون اساسی خود را دوست دارند. در حال حاضر دلیل نفرت از الهام، تفکرات اوست.
دائماً دولت می گویند ما در آذربایجان امنیت داریم، اما این امنیت نیست، آتش زیر خاکستر است. درست است که چون مردم شیعه هستند، در صورتی که مقاومتی تشکیل شود، شیعیان می‌توانند از خود دفاع کنند. اما اگر اقدام خاصی از طرف دولت نشود، در تمام رده‌های دولتی افراد وهابی دیده خواهد شد. در این کشور حضور وهابیت غیر ممکن است. مگر این‌که حمایت مصنوعی شود. اگر دولت بخواهد با تکفیری مبارزه جدی کند، مردم آذربایجان همراه دولت خواهند بود و حتی اهل سنت هم از این موضوع حمایت می‌کنند. اما متاسفانه دولت به دلیل وابستگی‌هایی از این‌ها حمایت نخواهد کرد.
