در یک دهه گذشته حزب عدالت و توسعه نقش گسترده ای در ترکیه داشته است. این نقش در حوزه داخلی و خارجی این کشور نمودهای زیادی داشته است. در همین راستا برای بررسی بیشتر ویژگی های این حزب گفتگویی با دکتر جعفر حق پناه داشته ایم:
بنیادهای ایدئولوژیک و عقیدتی حزب عدالت توسعه بیشتر به اسلام معطوف است یا به غرب؟
حزب عدالت توسعه، حزب مسلمانان محافظه کار در ترکیه است. این حزب معتقد است که بنا بر سنت اسلام ترکیه ای، امکان هم پوشانی اسلام با مدرنیته وجود دارد. و عملا تلاش می کند این نسخه را اجرا کند و با توجه به میراث اسلام ترکیه ای و میراث عثمانی، به دنبال این است که این نگاه به اسلام را در منطقه تامین دهند و خود را به مثابه ی الگو برای این سبک زندگی اسلامی در منطقه و بخصوص مناطقی که قبلا جز مایملک عثمانی بودند، معرفی کنند. براساس این مقدمه می توانیم بگویم تا چه حد نگاه های ترکیه جدید به پیرامون خودش باید تعریف شود. در این شرایط به کار بردن واژه ایدئولوژیک در مورد حزب عدالت توسعه چندان مناسب نیست. این حزب مانند گروه های سیاسی دیگر در ترکیه معاصر، چندان ایدئولوژیک نیست. بهتر است در مورد آنها از یک هویت اسلامی یاد کنیم. برداشتی آنها از اسلام این است که اسلام را به مثابه یک سنت و به مثابه معنا دهنده به زندگی در جامعه می بینید. به همین خاطر عنصری صرفا فردی نیست و در سطح جامعه کاملا نمود پیدا می کند. حتی در سبک معماری و سبک پوشش کاملا ویژگی های زیست مسلمانانه را مشاهده می کنیم. اما این یک امر کاملا برخواسته از سنت است و در همین سطوح هم باقی می ماند. به همین خاطر این اسلام استعداد سیاسی شدن و ایدئولوژی شدن ندارد و باید و نبایدهای پیچده از آن استخراج نمی شود. باید توجه داشته باشیم که جامعه ترکیه و مسلمانان ترکیه و ساختارهای این کشور مستعد عمل گرایی شدن هستند و چندان از این جهت ایدئولوژیک محسوب نمی شوند و قید و بندهای ایدئولوژیک ندارند.
اگر به جایگاه حزب عدالت توسعه در سال های اخیر توجه کنیم، چه عواملی باعث حفظ حزب عدالت توسعه در ساختار قدرت ترکیه شده است؟
مهمترین ویژگی عمل گرایی است. بر مبنای همین عمل گرایی که ریشه در جامعه و سنت مردم ترکیه دارد حزب عدالت توسعه توانسته به کارآمدی هم رسد و خود را از ذات گرایی (که می توانست برای آنها مشکل ایجاد کند) رها کرده است. این ذات گرایی می توانست از دین و یا حتی از سنت برخواسته باشد. آنها اینها بخش را کنار گذاشته و توانستند کارآمدی خاصی در کشور ایجاد کنند. براساس آن ترکیه به پیشرفت و اشتغال زایی قابل توجهی رسیده است. در نتیجه آک پارتی ائتلافی از طبقات مختلف اجتماعی، از طبقات فرودست تا طبقات متوسط فرهنگی، طبقه متوسط جدیدی که تحت تاثیر سیاست اقتصادی دولت رشد کردند و طبقات سرمایه دار را پشتوانه خود قرار داده است.
مفهوم غرب چه جایگاهی در حزب عدالت توسعه دارد؟
مفهوم غرب، غرب ایدئولوژیک نیست. در واقع، این غرب، غرب مسیحی است. به خاطر زوایه سنتی مردم و جامعه ترکیه به دین از دوره عثمانی به بعد آنها خود را مسلمانانی می داند که با رومی ها متفاوت هستند. آنها غرب را تحت عنوان رومی یاد می کنند. اما به هیچ وجه این دگر سازی یه سطح سیاست نمی رسد. آنها با مبانی و انگاره های فرهنگ غرب ومدرنیته مشکل بنیادی ندارند و آنها را می پذیرنند. این همپوشانی از دوره عثمانی شروع شده است. مثلا سبک معماری مساجد ترکیه کاملا سبک رومی است. از همان دوره به سمتی رفتند که این مسئله را بپذیرنند و تا امروزه هم این همپوشانی و پیوند را ادامه داده اند. آنها فکر می کنند مدل پیشرفته ای دارند و دنیا و آخرت را با هم داشته باشند.
اگر به جایگاه هم گرایی در اندیشه حزب عدالت توسعه توجه کنیم، این هم گرایی در بین مسلمانان چه جایگاهی در اندیشه های این حزب دارد؟
حزب عدالت امروزه خود را یک نمونه موفق و الگوی عملی هم گرایی می داند که همه این موارد را با هم داشته است. شاهد مثال آنها موفقیت های در زمینه های مختلف در ترکیه به دست آورده اند است.
با توجه به تحولات سه چهار ساله اخیر در منطقه، نگاه حزب عدالت توسعه به جریان های تفکیری و سلفی در منطقه چیست؟
از بین پویشهای اجتماعی و فرهنگی که ترکیه تا امروز داشته است، نمی توان این امر را استخراج کرد که چرا ترکیه اکنون این رفتار را دنیال می کند. در واقع این امر یک معماگونه در سیاست های خارجی ترکیه است که حتی خود تحلیلگران ترک هم در پاسخ به آن مانده اند. یعنی این امر را نمی توان برخاسته از سیاست های دانست که تا الان در این کشور دنبال می شده است. به نظر می رسد باید به عوامل ژئوپولتیک و تحولات منطقه و عوامل دیگر مرتبط باشد.
حزب عدالت توسعه برای صدور اندیشه های خود به جهان اسلام چه اقداماتی انجام داده است؟
در ترکیه به سختی می توان از اندیشه یا نظام فکری مشخص یاد کرد. این کشور به عملگرایی معروف است و کمتر می بینم که تئوریسن های خاص داشته باشد و یا مکاتب خیلی برجسته در کشور پدیدآور بژشوند. آنها تلاش کرده اند یک نمونه حکومتی برخواسته از اسلام را در عمل نشان بدهند.لذا سعی کرده اند اسلام در عمل را نشان دهند و این را به پیرامون خود بشناسانند.
در چه کشورهای توانستند این الگو را گسترش دهند؟ مثلا در تونس تا چه حدی موفق در این زمینه بودند ؟
حوزه آنها بطور خاص خاورمیانه عربی، خاورمیانه به طور کلی و اوراسیا(آسیا مرکزی و قفقاز) بوده است. در این بین کمابیش به توفیقات قابل توجهی هم دست یافته و در ابعاد مختلف هم قابل ملاحظه است. در روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی روبه رشد ترکیه با این کشورها متجلی شده است.
آینده حزب عدالت توسعه در ترکیه به چه عواملی بستگی دارد؟
بنا بر سنت ها ده دوازده ساله ی گذشته، به این مسئله برمی گردد که تا چه حدی توانسته است کارآمدی نظام ترکیه را ارتقا ببخشد و بتواند به نیازهای مختلف طبقات گوناگون ترکیه پاسخ دهد. این نیازها اقتصادی، فرهنگی و سیاسی هستند. راز موفقیت حزب ائتلاف طبقاتی در این کشور است و به نظر می آید در بلند مدت بتواند این ائتلاف طبقاتی را حفظ کند. فراموش نکنیم ترکیه همواره تلاش کرده در تعامل با نظام بین الملل باشد و سر ستیز و تغییری درساختارهای منطقه ندارد و در این مورد هم به مشکل حادی بر نمی خورد.
