علل گرایش به جزیره سازی مصنوعی در کشورهای خلیج فارس | دکتر حسین معین آبادی / استاد دانشگاه

پیشینه جزایر مصنوعی در خلیج فارس

جزایر مصنوعی سازه های جدیدی است که قبل از خلیج فارس، برخی از کشورها مانند سنگاپور و ژاپن اقدام به ساخت آن کرده اند. ساخت این جزایر در این کشورها تا حدودی ناشی از وضعیت بومی آنها بوده است، حال چه مربوط به تراکم جمعیت و چه استفاده از مواهب طبیعی با هدف اسکان شهروندان در آب و هوای خوب و برخی  مسائل دیگر چون بهره وری اقتصادی بوده است. به طور کلی غیر از بحث های آب و هوایی جزایر مصنوعی، کاربردهای مختلفی ، از جمله ک نظامی ، اکتشاف منابع طبیعی ، همچنین کاربردهای توریستی  و  اقتصادی مانند تجارت دارد. اما در منطقه خلیج فارس مبدع ساخت این جزایر را باید آل مکتوم حاکم دوبی که از 2002 و-2003 به بعد این پروژه ها را با هدف اقتصادی شروع کرده دانست. یعنی عموما کاری که این امیر نشین انجام داده است با توجه به پیش بینی آینده مبنی بر گذار جهان از نفت به سوخت های پاک مانند انرژی جایگزین  می باشد . در این راستا و با توجه به وضعیت آینده، سعی داشته اند تا وابستگی خود را از سمت منابع نفتی به جذب توریست و فعالیت های اقتصادی غیر نفتی سوق دهند. بر همین اساس پس از دوبی دو امیرنشین دیگر شامل  شارجه و راس الخیمه از هفت امیر نشین امارات متحده عربی شروع به ساخت این جزایر کرده اند. در واقع ساخت جزایر مصنوعی توسط  این امیرنشینان هفتگانه شروع شده و به دیگر کشورهای جنوبی خلیج فارس چون بحرین، قطر و عمان گسترش یافته است. بحرین در ساخت جزیره دیورات که به شکل ماهی است ، قطر در تدارک ساخت جزایر مروارید و کشور عمان نیز جزیره مصنوعی به نام موج را آغاز کرده است. این کشور در راستای تبلیغ و اطلاع جهانی در مسابقه قایقرانی، تیمی را به نام موج به این مسابقات گسیل داشته که برخی مقام های جهانی را به دست آورده است. امروزه قدرت نرم از ابزارهای موثر تبلیغ است که ورزش یکی از مولفه های این قدرت جدید است که سعی می شود از آن برای تبلیغات استفاده شود. از هشت کشور حوزه خلیج فارس تنها ایران، عراق، عربستان و کویت پروژه ساخت جزایر مصنوعی را شروع نکرده اند.

ویژگی های جزایر مصنوعی در خلیج فارس

امارات متحده عربی در حال حاضر در حال ساخت و آماده کردن پنج جزیره مصنوعی است. این جزایر مسکونی هر کدام دارای مجمع الجزایری خواهند بود، بعبارتی سه عدد از این جزایر نخل یا پالم لند نام دارد که هر کدام به تنهایی به شاخه های متعددی تقسیم خواهد شد. امیر نشین دوبی سه جزیره نخل خواهد داشت (شامل جزیره نخل جبل علی، جمیرا و جزیره نخل دیره یا دیرا) همچنین جزیره ی دیگری تحت عنوان العالم یا جهان که پنج نقطه خشکی(قاره) را به عنوان مجمع الجزایر العالم در نظر گرفته اند، و کره زمین را در خلیج فارس بازسازی کرده اند. جزیره مصنوعی دیگری که به صورت مجمع الجزایر است  دریا کنار  یا کنار دریا نام دارد. هر کدام از این جزایر دارای ظرفیت بالای جمعیتی هستند، به عنوان مثال هر کدام از این جزیره ها با مجمع الجزایر خود از 400 هزار نفر تا نزدیک به یک میلیون نفر امکان اسکان جمعیتی دارند و این اندازه ظرفیت جمعیتی تنها خاص امیر نشین دوبی می باشد. علاوه بر دوبی، شارجه و دیگر امیر نشین ها مانند راس الخیمه سعی دارند که چنین پتانسیل هایی را در خود ایجاد کنند. همچنین در عمان و قطر و بحرین نیز همین اتفاق رخ داده است. مثلا بحرین که از نظر وسعت (ازقشم کوچکتر است) در ارتباط با انتقال جمعیت به جزیره دیورات در حال برنامه ریزی است. این جزایر علاوه بر سکونت جمعیت، بحث های توریستی را هم در خود در برمی گیرد که تقریبا می توان گفت که جزء ساخت های عجیب دست انسان ها است و عجایب معماری را در خود دارد، مثلا برج العرب یک شاهکار مهندسی دارای جذابیت توریستی است، اتاق های آن از چند هزار دلار تا یک و نیم میلیون دلار برای عروسی های شاهانه  مورد استفاده قرار می گیرد.

بزرگترین این جزایر مصنوعی که در نزدیکی ابوموسی می باشد نزدیک به 80 کیلومتر مربع را در بر می گیرد و جزایر دیگر از ابعاد کوچکتری برخورداراند و معمولا بین شش تا هشت کیلومتر از ساحل این  کشورها فاصله دارند. در این میان امارت متحده عربی پروژه خود را از سال 2003 شروع کرده که در یک پروسه ده ساله و نهایتا تا سال 2020 سعی میکند این جزایر را به بهره برداری برساند. جدا از این ویژگی های مورد نظر جزایر مصنوعی همه کشورهای دیگر منطقه با هدف توریستی و جمعیتی است، اما مساحت آنها از امارات متحده کمتر خواهد بود. مثلا امارت متحده برای جزایر دیره جمعیت یک میلیون را پیش بینی کرده اند، اما طبیعتا کشورهای یگر حوزه خلیج فارس جمعیت کمتری را پیشبینی کرده اند. اما تمام این کشورها جذابیت اقتصادی و توریستی جزایر، هم به عنوان یک کار ماندگار معماری، و هم به عنوان یک منبع پر درآمد اقتصادی مد نظر قرار داده اند.

علل گرایش به جزیره سازی مصنوعی در کشورهای حوزه خلیج فارس

امارات متحده عربی از سال 1971 تاکنون درباره مالکیت بر جزایر سه گانه درگیری های لفظی با ایران داشته است. از سال 1971 که دو  کشور بحرین و قطر به همراه  هفت امیر نشین دیگر سعی در تشکیل کنفدراسیون عربی را داشتند، به  علت استقلال بحرین (با اقدام به نظر سنجی توسط سازمان ملل بحرین از ایران مستقل شد و قطر  هم اعلام کرد که به کنفدراسیون نمی پیوندد، اما هفت امیر نشین امارات با هم  متحد شدند و تشکیل کشور امارات را دادند. ما توانستیم جزایر خود را پس بگیریم. در این بین امارات  با روش های متعدد به دنبال بازپس گیری این جزایر بوده است، (از دوره میرزای آقاسی صدر اعظم محمد شاه نامه هایی به ملکه بریتانیا دال بر اینکه این جزایر متعلق به ایران است به یادگار مانده است) آنها به ایران اعلام کردند که هزار جزیره را خواهیم ساخت. در حال حاضر برنامه عملیاتی برای ساخت 325 جزیره اجرایی شده است، یعنی تا حدی مقداری از گرایش آنها به جزیره  سازی به دلیل مسائل سیاسی می باشد. بخشی از آن نیز مربوط به بحث های اقتصادی است. مثلا شرکت داماک به عنوان بزرگترین برج ساز و سازنده مسکن در دوبی در قرعه کشی های فروش مجتمع های مسکونی خود برای هر مجتمع چند صد واحدی یک مسابقه برگزار میکند که هر آن کسی که در آن برنده شود می تواند مالک یک  جزیره کوچک بعلاوه یک جت شود. در واقع  علل ساخت جزایر، ترکیبی از عوامل اقتصادی و سیاسی است.

معتقدم آنچه که در دوبی اتفاق افتاده است، در ابتدا  باید به  بحث اقتصادی توجه کرد، بعبارتی آنها در حال انجام ساز و کاری هستند که نوعی گذار تمدنی از درآمدهای نفتی ایجاد کنند. در واقع آمریکا سال 2025 را سال بحران اقتصادی ناشی از کاهش منابع انرژی پیش بینی کرده و به همین دلیل آمریکایی ها می خواهند وابستگی خود به نفت خلیج فارس را کاهش دهند. یعنی در آینده امکان این پیش بینی که دیگر نفت به قیمت 50 دلار نرسد وجود دارد، لذا کشورهای توسعه یافته به دلیل مسایل زیست محیطی و اقتصادی و تا حدی سیاسی،  برنامه ای برای گذار تمدن نفتی تدارک دیده اند و برخی کشورهای نفتی هم  خود را برای آن آماده می کنند. لذا بخشی از علل ساخت این جزایر مربوط به دلایل اقتصادی می باشد و  بخشی از آن مربوط به ایجاد جذابیت این کشورها برای اتباع سایر کشورها است. وجود اتباع سایر کشورها برای محیط آینده امنیتی منطقه شکننده خواهد بود. اگرچه سکنی گزیدن اتباع خارجی در این جزایر شمشیر دو لبه است و منجر به تغییراتی در محیط امنیتی منطقه خلیج فارس خواهد شد. اما حضور و ماندگاری کشورهای قدرتمند جهان به واسطه اسکان  شهروندان ثروتمند خود، سیاستمدارن و هنرپیشه ها  و ورزشکاران در این منطقه باعث می شود تا در بلند مدت نگرانی آمریکا و غرب نسبت به اتباعش را افزایش دهد و علی رغم بی نیازی به نفت در این منطقه ماندگار شوند.

در حال حاضر آمریکایی ها وابستگی نفتی خود را کاهش می دهند و پیش بینی میشود از این منطقه خارج گردند و برقرای امنیت را به سایر متحدین خود بسپارند اما اگر اتباع آنها در اینجا حضور داشته باشند، لاجرم منجر به نگرانی امنیتی آمریکا شده و برخی معادلات استراتژیک را تغییر خواهد داد. اسکان افراد ثروتمند و موثر منجر به فوران در آمد توریسم می شود . همچنین شرکت ها و اتباع کشورهای مختلف در این منطقه سکنی می گزینند که می تواند  امنیت اقتصادی خلیج فارس را ارتقاء دهد. برخلاف کشورهای کوچک خلیج فارس  ما همیشه نگران حضور بیگانگان در منطقه هستیم. اما آنها به دلیل شکننده گی و ذره ای بودن ، و مشکل عدم یکپارچگی سیاسی سعی کرده اند مجموعه ای از عوامل اقتصادی و سیاسی و فرهنگی را ایجاد کرده و در آینده نیز امنیت خود را حفظ کنند. چنانچه امروزه درآمدهای دوبی بر بورس لندن تاثیر گذار است، در واقع من فکر می کنم این کشورهای کوچک با برنامه ریزی موثر اقتصاد و اتباع سایر کشورها را درگیر کرده و در آینده امنیت خود را با امنیت غرب گره خواهند زد . در همین راستا تلاش می کنند افرادی که از نظر پولی و فرهنگی موثر هستند را جذب این جزایر مصنوعی کنند.