علل و آینده حضور داعش در آفریقا
گفتگو با جعفر قنادباشی
کارشناس آفریقا
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
در طی سال گذشته نقش سیاسی و میدانی گروه تروریستی داعش در منطقه خاورمیانه روزبه‌روز در حال کمرنگ شدن است. در این بین به نگاه برخی داعش در حال برنامه‌ریزی وسیع و انتقال قدرت به آفریقا است. گفتگوی زیر برای بررسی این امر است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: در دو سال گذشته بحث‌ها و گزارش‌های زیادی در مورد حضور داعش در آفریقا داشته‌ایم و تحلیلگران بسیاری به آن توجه کرده‌اند. آیا آفریقا در واقع جایگاه و مکان مناسبی برای گسترش حضور داعش است؟
داعش در کشورهایی می‌توانند رشد کند که دارای دولت‌های ضعیف یا بسیار ضعیف باشد. همچنین دسترسی آنها به دریا و راه‌های مهاجرتی خوب وجود داشته باشد. علاوه بر این باید گفت که در نظر رهبران داعش وجود بسترهای ضعیف امنیتی و زمینه‌های اجتماعی مناسب برای حضور داعش مهم است. همچنین باید بسترهای فرهنگی و … فراهم باشد تا بتواند داعش پذیرفته شود و در آنجا استقرار یابد. در واقع ضعیف بودن سیستم امنیتی، ارتباط زمینی، وجود محرومیت‌های اجتماعی (جذابیتی برای حضور داعش است) مهم است. باید شرایط اجتماعی و وضعیت اقتصادی به گونه‌ای باشد که حضور داعش پررنگ‌تر شود و اولویت داعش به عنوان یک جاذبه مدنظر مردم قرار گیرد.
با این مقدمه باید گفت داعش توانسته است در برخی کشورها حضور جدی داشته باشند. در این بین کشورهای ضعیف یا دارای دولت مرکزی که توان کنترل قدرتمندی بر خاک کشور نداشته باشند به داعش کمک می‌کند که آنجا را به عنوان یک محل برای حضور خود مدنظر قرار دهد. مثلاً نیجریه هر چند دارای دولتی قوی است، اما در منطقه شمالی خود مشکل دارد. همچنین دولت مصر در صحرای سینا (که منطقه‌ای دور افتاده است) بستری برای داعش است. همچنین داعش توانسته در کشورهای دیگری مانند مالی، چاد و نیجر که دارای دولت‌های ضعیف هستند حضور خود را افزایش دهد. علاوه بر اینکه داعش تلاش کرده است گروه‌های تکفیری که قبلاً در این مناطق ایجاد شده بود را (به‌گونه‌ای که آنها با داعش بیعت می‌کنند) تقویت کند. چنانچه گروه انصار بیت‌المقدس که با داعش بیعت کرده است، در سومالی نیز از الشباب که قبلاً با القاعده دارای پیوندهای گوناگون بود، اکنون با داعش روابطی دارد. در واقع داعش تلاش کرده است از وجود گروه‌های تندرو تکفیری در مناطق مختلف آفریقا بهره‌برداری کند. همچنین داعش تلاش کرده است تا در مناطق نفت‌خیزی حضور بیشتری داشته باشد. چنانچه تلاش داعش برای حضور در کشوری نفت‌خیز نیجریه پررنگ‌تر است و حتی گفته می‌شود داعش با کمپانی‌های بزرگ نفتی ارتباط دارد. همچنین شاید یکی از اهرم‌های در دست شرکت‌های بزرگ نفتی برای کنترل کشورهای اسلامی و تخریب چهره اسلام، مدنظر داعش باشد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آیا مشخص است چه کشورهایی برای حضور گسترده (مانند نمونه‌های عراق و سوریه) مدنظر داعش است؟
زمینه‌های پذیرش داعش در کشورهای منطقه وجود ندارد. علمای اهل سنت در اینکه داعش همسو با منافع اسلام حرکت نمی‌کند بر آن تأکید کردند. همچنین موضع‌گیری‌ها علمای اهل تسنن بسترهای بسیار زیادی را که در آفریقا برای حضور داعش وجود داشت ـ را خشکانده است. از طرف دیگر دولت‌ها حساسیت‌های بسیاری را در مورد داعش پیدا کرده و همکاری‌هایی نسبی برای مقابله با نیروهای داعش موجود است. اکنون دولت مستقر در سومالی در تأمین امنیت کشور ناتوان است و تنها قدرت آن در پایتخت یا موگادیشو مستقر است. همچنین نسبت به داعش در نیجریه، و مالی نیز این نگاه جدی وجود دارد. در دیگر کشورها به نظر نمی‌رسد داعش توانسته باشد یا بتواند نقش جدی داشته باشد. همچنین داعش نمی‌تواند حضور خود را همچنان که در سوریه یا عراق داشت، در کشورهای آفریقا حضور یابد. در واقع در سوریه و عراق انگیزه‌های خارجی هم به داعش کمک می کرد و محموله های مختلف از سوی غربی ها در اختیار داعش قرار می‌گرفت و بحث امنیت اسرائیل و تضعیف سوریه مد نظر بود. اما این انگیزه چندان از سوی بازیگران خارجی برای کشور آفریقایی وجود ندارد. در واقع انگیزه‌ای که باعث شود غربی ها به‌گونه‌ای پنهانی و سری به داعش کمک کنند در این منطقه وجود ندارد، لذا داعش نمی تواند همچون سوریه و عراق حضور گسترده ای در کشورهای آفریقایی پیدا کند.
موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام: رهبر گروه بوکو حرام، «ابوبکر شیکاو» قبلاً با ابوبکر بغدادی، بیعت کرد. آیا حجم نیروها و تعداد نفرات داعش در کشورهای منطقه آفریقا مشخص است؟
در تخمین‌های مختلف آماری، اطلاعات بسیار متفاوت است. برخی تا ۸۸ هزار نفر و برخی به ۱۰۰ هزار نفر یا ۵۰ هزار نفر و … اشاره کرده‌اند. در واقع شمار این نیروها در شهرها شناور است. زمانی که وضعیت خراب می‌شود، این نیروها به سوریه و عراق می‌روند. همچنین بخش دیگری از نیروهای داعش می‌توانند در مناطق دور افتاده و کوه ها و … حضور داشته باشند. علاوه بر این در شمال نیجریه نیز از وجود تعداد داعش آماری در دست نیست. چرا که گروه مسلح بوکو حرام با داعش بیعت کرده است، ولی شهرهای نیجریه را با خود همراه ندارد و در حالت شناور متغیر هست. لذا تخمین کلی در مورد آمار حضور داعش در آفریقا وجود ندارد و در هیچ شهری از شهرهای آفریقا، هیچ کس پرچمی از داعش را بالا نبرده است. بر خلاف اینکه در برخی از شهرهای عراق و سوریه که روزهای اول در حمایت از داعش به نفع داعش شعار می‌دادند، در کشورهای آفریقایی چنین چیزی دیده نشده است؛ به علاوه، اکنون داعش در بدترین حالت خود قرار دارد.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آینده حضور داعش در کشورهای آفریقا به چه عواملی وابسته است؟
به مردم و روحانیان اهل سنت بستگی دارد. اگر بسترهای لازم برای حضور در شبکه‌ها وجود نداشته باشد و نتوانند مردم را فریب دهند، در این صورت نمی‌تواند حیطه اجتماعی و سیاسی را تحت تأثیر قرار دهند. دومین مسئله به قدرت دولت‌ها بر می‌گردد، اگر دولت‌ها توان دفاعی و امنیتی مرزهای طولانی آفریقا را داشته باشند، از شکل‌گیری داعش جلوگیری خواهند کرد. وجود مرزهای طولانی، نبود ابزار و نیروها برای کنترل مرزها، سرخوردگی اجتماعی، وضعیت نابسامان اجتماعی و مشکلات اقتصادی و … می‌تواند انگیزه‌ای برای حضور داعش باشد. در برخی از کشورها وجود معادن جدید نفت، محصولات کشاورزی و … می‌تواند وضعیت نابسامان اجتماعی و مشکلات اقتصادی را بیشتر کند. کشورهای غرب آفریقا مثال خوبی برای این معضل هستند و نوعی رفاه نسبی اجتماعی در این کشورها ایجاد شده است، اگرچه با استانداردها فاصله دارد؛ اما همین امر خود موجب کاهش گرایش‌های انسانی برای پیوستن نیروها به داعش است.
**مسئولیت صحت و سقم مطالب موجود در یادداشت ها، مقالات و مصاحبه های منتشر شده در سایت به عهده نویسنده بوده و انتشار آنها الزاماً به معنی تایید مطلب یا بیانگر دیدگاه های موسسه نیست.
