داعش، عراق و امنیت منطقه ای، فرصت ها و تهدیدها / سخنرانی دکتر سید حمزه صفوی / کنفرانس “گفتگوی بغداد: گزینه های بعد از داعش” در دانشگاه بغداد / 26 آبان ماه 1395
بسم الله الرحمن الرحیم
تشکر می‌کنم از جناب آقای دکتر همام حمودی و همکاران ایشان به خاطر برگزاری این اجلاس مهم که می‌دانم زحمات بسیار و اهمیت زیادی داشته است.
از سالگرد صدسالگی قرارداد سایکس پیکو دیری نمی‌گذرد. از 1916 تابه‌حال منطقه غرب آسیا تحت تدبیر، کنترل و اراده قدرت‌های بین‌المللی قرار گرفته است. تاریخ معاصر غرب آسیا فراز و نشیب‌های زیادی داشته است.ابتدا این منطقه طعمه‌ی رقابت‌های استعماری ابرقدرت‌ها بود.سپس تقریباً از سایکس پیکو به بعد تبدیل شد به حیات خلوت قدرت‌های اروپایی.با شکست ناسیونالیسم عربی به رهبری جمال عبدالناصر امیدها برای اصلاح از درون منطقه رخت بربست و جامعه‌ی عربی دچار سرخوردگی و یاس شد.طرح‌های آمریکا برای منطقه ازجمله پیمان سنتو، ابتکار عمل آیزنشتات ، برنامه اقتصادی کازابلانکا و… هیچ‌کدام بر مبنای منافع بومی کشورهای منطقه نبود و حاصلی درخشان برای ملت‌های منطقه به بار نیاورد.طرح تحمیل غیرمتعارف هسته‌ای شیمون پرز، توافق ناعادلانه اسلو و حمایت‌های جانب‌دارانه آمریکا از رژیم صهیونیستی بر پیچیدگی کلاف امنیت منطقه‌ی ما افزود.ثروت حاصل از نفت استراتژی ابرقدرت‌ها را مبتنی بر رواج مصرف‌گرایی، حمایت از رژیم‌های هرچند فاسد ولی مطیع و لزوم ایجاد ناامنی و احساس ناامنی برای متقاعد کردن دولت‌های منطقه جهت خریدهای هنگفت تسلیحاتی از غرب برانگیخت.و نوعی پیمان نانوشته میان دولت‌های نفتی و قدرت‌های فرا منطقه‌ای مبتنی بر خرید تسلیحات در مقابل تضمین بقای حکومت از سوی غرب شکل گرفت که تا امروز برقرار است .
از شما برادران و خواهران ارجمند می‌خواهم که بررسی کنید کارنامه این یک‌صد سال عملکرد امنیتی آن‌ها در منطقه چه بوده است.
ضمن تأکید بر زمینه‌های داخلی شکل‌گیری بحران اسفناک داعش ،راه‌حل‌های دوران پس از داعش را می‌توانیم با این مقدمه بررسی کنیم. اما چه چارچوب تئوریک و چه سطح تحلیلی را می‌توان برای این مسئله در نظر گرفت؟ بسیاری از صاحب‌نظران و اندیشمندان مطالعات امنیتی بر این عقیده‌اند که پس از جنگ سرد، این سطح منطقه‌ای است که به محل مناقشه، رقابت و همکاری برای دولت‌ها تبدیل شده است و خیلی از محققین و پژوهشگران و تحلیلگران امنیتی معاصر سطح تحلیل منطقه‌ای را مدنظر قرار داده‌اند. بنابراین اگر بخواهیم سطح تحلیل بحث را مشخص کنیم این سطح منطقه‌ای خواهد بود که می‌تواند راهگشا باشد. برای چارچوب تئوریک بحث، یکی از نظریه‌هایی که می‌تواند به ما در فهم تحولات امنیتی منطقه‌ای کمک کند نظریه مجموعه امنیتی منطقه‌ای است که ریشه در مکتب کپنهاک دارد. باری بوزان و همکارانش در این نظریه، مجموعه امنیتی منطقه‌ای را مجموعه‌ای از واحدها می‌دانند که در آن‌ها فرایندهای عمده‌ی امنیتی کردن و غیرامنیتی کردن یا هردوی آن‌ها به شکلی درهم‌تنیده و مرتبط‌اند که مشکلات امنیتی آن‌ها نمی‌تواند جدای از یکدیگر تحلیل یا حل شود. نکته دیگر این نظریه این است که امنیت را باید موسع و چندبعدی دید و نه یک‌بعدی. در منطقه‌ی غرب آسیا به‌عنوان یک مجموعه امنیتی استاندارد این قدرت‌های منطقه‌ای هستند که نوع قطبش را تعیین می‌کنند. علاوه بر توزیع قدرت، نکته دیگر محوری در نظریه باری بوزان، الگوهای دوستی و دشمنی در منطقه است که به نظر بنده جای مداقه بیشتری را می‌طلبد. تجربه‌ی صدسال اخیر به ما نشان داده است هرزمانی که در منطقه به دنبال راهکار امنیتی از خارج خود منطقه بوده‌ایم، این منطقه با بحران بیشتر مواجه شده است. با توجه به ضیق وقت من بحث نظری خودم را در اینجا با این جمله به پایان می‌برم که علی‌رغم وجود نقش مداخله‌گر قدرت‌های فرا منطقه‌ای اگر به دنبال امنیت هستیم، امنیت باید از درون منطقه شکل بگیرد. و تئوری مجموعه امنیت منطقه‌ای می‌تواند الگویی مناسب برای تأمین امنیت این منطقه باشد. مزین می‌کنم انتهای صحبت تئوریک خودم را به آیه شریفه ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم.اگر به دنبال تغییر وضع موجود هستیم از خودمان باید شروع کنیم.امید آنکه با شکل‌گیری نظام امنیت جمعی در آسیای غربی در آینده جلوی بحران‌های دیگر امنیتی مانند داعش گرفته شود.
در قسمت دوم صحبتم در ارتباط با فرصت‌ها و تهدیدات داعش برای عراق بعد از پیروزی مردم عراق بر داعش صحبت خواهم کرد. اولین فرصتی که داعش می‌تواند برای عراق بعد از پیروزی داشته باشد این است که دوست و دشمن در عراق بهتر شناسایی شدند و شما می‌توانید بشناسید که دوستان و دشمنان شما چه کسانی بودند، چه کسانی در مبارزه با داعش در کنار ملت عراق ایستادند و چه کسانی کارشکنی کرده و علیه ملت عراق عمل کردند. دومین فرصت وجود داعش برای عراق تضعیف تفکر تکفیری است، اگر تا قبل از این در ارتباط با خوب و یا بد بودن و یا میزان خطر تفکر تکفیری‌ها اختلاف‌نظر بود، الآن عمق خطرناک بودن تفکر تکفیری واضح شده است. سومین فرصتی که داعش می‌تواند برای عراق بعد از داعش می‌تواند داشته باشد، این است که نقش مرجعیت دینی به‌عنوان سرمایه اجتماعی برای ملت عراق آشکارتر شد. و چهارمین مسئله بازتر شدن دست دولت عراق در مدیریت روابط خارجی خود است.
در قسمت بعدی تهدیدات بالقوه‌ای که برای عراق بعد از داعش وجود دارد صحبت خواهم کرد. اولین تهدید می‌تواند تحمیل توافق‌نامه امنیتی از طرف ابرقدرت‌ها برای دولت عراق باشد. دوم نزاع بر سر مناطق آزادشده بین اربیل و بغداد می‌تواند باشد. در حال حاضر کردها جزو نیروهای مؤثر در صحنه میدانی مبارزه با داعش هستند و با توجه به عدم ترک مناطق تصرف‌شده، احتمال اختلاف میان حکومت مرکزی و اقلیم کردستان بالاست که اگر مدیریت نشود می‌تواند به بحران تبدیل گردد. نکته بعدی این است که اگرچه دولت عراق همواره دست دوستی خود را به سمت همه کشورها دراز کرده است، اما کشورهایی که در آن‌ها کمتر مردم‌سالار هستند، نمی‌خواهند مدل عراق مدل موفقی برای کشورداری بشود. آن‌ها سناریوهای بعدی برای سنگ‌اندازی برای موفقیت و پیروزی ملت عراق را در پیش خواهند گرفت. نکته بعدی اینکه با آزادسازی موصل عملیات‌ها از حالت نظامی به حالت امنیتی تبدیل خواهد شد. مسئله بعدی که تجربه تاریخی نشان داده است، این است که تا وقتی‌که کشورها در رژیم‌های مردم‌سالار درگیر جنگ و ناامنی هستند، سطح مطالبات مردم کاهش پیدا می‌کند. ولی به‌محض اینکه تهدید داعش برطرف شود مطالبات مردم افزایش پیدا خواهد کرد و دولت عراق باید این مطلب را در نظر داشته و فکری برای این افزایش مطالبات مردم داشته باشد و با توجه به مشکلات اقتصادی و اداری و … این کار با سختی‌های فراوانی همراه است. نکته بعدی این است که بعد از دفع بحران داعش هجوم علیه حشدالشعبی افزایش پیدا خواهد کرد. در حال حاضر در عملیات‌های ضد تروریسم حشدالشعبی توانسته است موفق عمل کند اما در عراق پسا داعش موجودیت حشدالشعبی با اتهاماتی نظیر فرقه‌گرایی و… مواجه خواهد شد. نکته بعدی این خواهد بود که تجربه ناامنی‌ها و جنگ‌ها در سراسر دنیا نشان داده است که بعد از جنگ هجمه‌ای شروع خواهد شد برای آوردن تکنوکرات ها بر سر حکومت و عقب زدن کسانی که در جنگ مشارکت داشته‌اند. من از شما بزرگان می‌خواهم کسانی که شما را در این روزهای سخت تنها نگذاشته‌اند را فراموش نکنید.
در پایان سلام و درود من به شما ملت و نخبگان بزرگ کشور قدرتمند عراق که با عزم راسخ خود مقابل نقشه بدخواهان عراق ایستادگی کردید. و به پایان می‌رسانم صحبت خود را با آیه شریفه فإذا فرغت فانصب. پایان داعش شروع بازسازی عراق خواهد بود و امیدوارم در این مهم موفق باشید.
متشکرم
