تألیف: محمد نصیرزاده؛ دانشجوی دکتری روابط بین الملل
مقدمه
در عملیات 7 اکتبر 2023، برای اولین بار شاهد اقدام نظامی از سوی حماس بودیم که در این عملیات فلسطینی‌ها برای آزادسازی سرزمینهای تاریخی خود که در اشغال رژیم صهیونیستی است اقدامی نظامی انجام دادند. سرزمین تاریخی که تحقق آینده در آن، مستلزم بازگشت به گذشته‌ای است که پیش از شکل‌گیری اسرائیل وجود داشته است. در واقع دستیابی به آینده اوسطوره ای فلسطین در گرو فعلیت یافتن تصویر نمادینی است که از گذشته به ارث رسیده است. با توجه به اهمیت تحقق آینده فلسطین عملیات هفت اکتبر نقطه عطفی تاریخی در تلاش برای تحقق آرمان فلسطین در یک جغرافیای تاریخی محسوب شده و با توجه به درهم تنیدگی حال، گذشته و آینده در پرتو تصوری که از گذشته فلسطین پیش از اشغال وجود دارد و تبدیل آن به امری نمادین می‌توانیم مدعی شویم که پس از این عملیات هیچ چیز مانند قبل از 7 اکتبر نخواهد بود. با توجه به اهمیت سرزمین نمادین فلسطین در تحولات پیش و پس از 7 اکتبر، لازم است در پرتو امر اسطوره و سرزمین آرمانی، نگاهی نو به اقدام حماس و موضوع فلسطین بیندازیم و بدین سوال پاسخ دهیم که نخست جغرافیای اسطوره‌ای چگونه موجب اقدام حماس در 7 اکتبر 2023 شده است و دیگر آنکه در پرتو امر اسطوره‌ای حماس در فردای پس از جنگ چه جایگاهی در موضوع فلسطین پیدا خواهد نمود. در پاسخ، این فرضیه مطرح است که جغرافیای اسطوره‌ای از طریق تلاش برای در دستور کار قرار دادن موضوع فلسطین تاریخی، حماس را به اقدام در 7 اکتبر 2023 سوق داده است. اقدام حماس در 7 اکتبر 2023 از طریق روایت در فردای پس از جنگ؛ سبب شکل‌گیری حماس اسطوره‌ای و گسترش نفوذ آن در میان فلسطینیان خواهد گردید.
1- تعامل تصویر، تصور و نماد در موضوع فلسطین
همان‌گونه که در مقدمه ذکر شد موضوع اصلی که حماس را به سمت عملیات 7 اکتبر سوق داد؛ رابطه میان تصویر گذشته؛ تبدیل آن به امر اسطوره‌ای و نیرویی است که از تعامل میان تصویر و تصور در جهت تحقق آینده برخواسته است. در توضیح رابطه میان تصور، تصویر و امر نمادین؛ تصویر از پشتیبانی رئال و مادی برخوردار است اما تصور امری است ساخته ذهن انسان. تصویر به راحتی می‌تواند از میان برود در حالی که تصور آن در شعر، گفتار و .. حضور دارد. برمبنای این تعامل می‌توان گفت که بازنمایی تصویر یک مکان، همانند فلسطین از طریق روایت سبب می‌گردد که آن مکان علاوه بر مختصات زمانی و مکانی در جهان بیرونی(فلسطین سرزمینی است با مختصات جغرافیایی مشخص و ابعاد معین)؛ وجهی اسطوره‌ای و نمادین نیز پیدا کند. با خلق مکان اسطوره‌ای از طریق روایت، هرچند ممکن است تصویر مکان بازنمایی شده از بین رود (از طریق اشغال، تقسیم و..)؛ لیکن تصور آن در شعر و گفتار و… حضور دارد و از نسلی به نسل دیگر منتقل و فراتر از آن به محرک اقدام تبدیل می‌شود.
تعامل تصویری که در جهان خارج وجود داشته است(فلسطین پیش از ورود صهیونیست‌ها)؛ بازنمایی آن در قالب جغرافیای اسطوره‌ای از طریق روایت (با وجود اشغال فلسطین توسط صهیونیست‌ها تداوم مفهوم فلسطین در روایت) و تبدیل آن به امر نمادین(تبدیل فلسطین به آرمان فلسطین) سبب می‌شود که تصور برساخته از یک تصویر جهان‌بینی خاصی ایجاد کند و از ظرفیت بسیج سیاسی و اجتماعی برخوردار باشد.
بر مبنای تعامل تصویر، تصور و امر نمادین؛ در موضوع فلسطین، تبدیل شدن جغرافیای سرزمینی به جغرافیای اسطوره‌ای از طریق روایت سبب شده است که گروه‌های فلسطینی با نگاه به گذشته، آینده را در قالب بازگشت به گذشته تعریف کنند و فلسطین میان فلسطینیان به هدف متعالی تبدیل گردد و گروه‌های فلسطینی را به مبارزه با اسرائیل سوق دهد. همچنان که حماس در منشور 1988 خواهان نابودی اسرائیل بوده و تولد خود را مبارزه برای آزادی فلسطین تعریف کرده است. فلسطینی که در یک جغرافیای اسطوره‌ای به نماد مقاومت تبدیل شده و جهاد برای آزادی آن تا زمانی که در قالب یک کشور کاملاً مستقل با پایتختی بیت‌المقدس ایجاد شود، ادامه خواهد داشت.
2- جغرافیای اسطوره‌ای محرک حماس در 7 اکتبر
بر مبنای تعامل میان تصویر، تصور و امر نمادین درک اقدام حماس در هفتم اکتبر بدون در نظر گرفتن ابعاد آرمانی سرزمین درکی ناقص خواهد بود. مبتنی بر تعامل سه‌وجهی مذکور، حماس در دوره‌های مختلف روش‌های گوناگون برای ایجاد فلسطین بر مبنای تصوری که از گذشته فلسطین پیش از حضور اسرائیل داشته است را دنبال کرده است اما تا به امروز دستاوردی در مورد ایده کشور فلسطین به‌دست نیامده است. افزون بر آن پیش از عملیات هفتم اکتبر برخی از وزیران اسرائیل حضور یهودیان را در مسجد الاقصی (قلب سرزمین فلسطین تاریخی و نماد هویت ملی فلسطین) را تشویق می‌کردند. همچنین اسرائیل سطوح جدیدی از شهرک‌سازی را در سراسر فلسطین تاریخی آغاز کرده بود و تحقق این امر ایجاد یک کشور در سراسر جغرافیای تاریخی فلسطین را به خیالی غیرممکن تبدیل می‌کرد.
بر مبنای تلاش‌های حماس برای تحقق جغرافیای تاریخی فلسطین، براساس تصوری که از تصویر گذشته از طریق روایت ایجاد شده است؛ از یک سو این گروه رسالت خود را دفاع از فلسطین تاریخی تعریف نموده، از سوی دیگر راه‌های دیگر برای تحقق آرمان فلسطین به‌شکست انجامیده و در نهایت اقدامات اسرائیل حماس را در دو راهی پذیرفتن شکست در بازساخت سرزمین در گستره جغرافیای تاریخی و یا به هم زدن کل معادله و بازتنظیم دستور کار برمبنای آرمان فلسطین قرار داده است. تحت تأثیر این الزامات؛ برمبنای تلاش برای تحقق آرمان فلسطین تاریخی، حماس در 7 اکتبر عملیات پیش‌دستانه را برای پایان دادن به اشغال سرزمین تاریخی انجام داد و فضای نوینی برای ظهور احتمالات بعدی در پی‌گیری تحقق فلسطین تاریخی باز نمود.
3- حماس جغرافیای اسطوره‌ای و فردای پس از جنگ
بر مبنای تعامل سه وجه تصویر، تصور و امر نمادین؛ اقدام حماس این توهم را که می‌توان موضوع فلسطین را بدون ارائه راهکاری برای فلسطین تاریخی حل نمود را از بین برد و آرمان فلسطین را دوباره در صدر قرار داد؛ همچنین این اقدام حماس را به عنوان حامل آرمان فلسطین از طریق روایت و خلق فضا- زمان، وجه ای اسطوره ای و نمادین بخشید.
بر مبنای تعامل سه وجهی پیشین حتی اگر در فردای پس از جنگ غزه شاخه نظامی حماس نابود شود، با توجه به وجه اسطوره‌ای و نمادین یافتن آن در مسیر تحقق آرمان فلسطین؛ این سازمان در آینده به صورت نمادین بازسازی خواهد شد. در فردای پس از جنگ گروه‌هایی که حامل آرمان سرزمین تاریخی فلسطین بوده و متعهد به مقاومت مسلحانه می‌باشند در این مسیر ظهور خواهند کرد؛ با این تفاوت که در این مسیر حماس نیز خود از طریق روایت به یک نماد تبدیل شده و از این طریق در موضوع فلسطین ایفای نقش خواهد نمود. نقشی که از قدرت بسیج‌کنندگی بیشتری در مقایسه با حماس واقعی موجود در سرزمین غزه نیز برخوردار خواهد بود. بر مبنای تعامل میان تصویر، تصور و امر نمادین و تبدیل حماس به ایده می‌توان گفت که جنبش حماس در فردای پس از جنگ در موضوع فلسطین از طریق روایت به ساختارهای اجتماعی گسترده‌تری نفوذ خواهد کرد و در حافظه تاریخی و اسطوره بسیاری از فلسطینی‌هایی که به شاخه سیاسی یا نظامی جنبش وابسته نیستند نیز ماندگار خواهد بود. این امر با تبدیل شدن حماس به حلقه‌ای از زنجیر حافظه تاریخی فلسطینی‌ها در مسیر تحقق فلسطین تاریخی، زمینه را برای ظهور اشکال دیگر مقاومت سازماندهی شده که به طور مشابه متعهد به سلاح علیه اسرائیل هستند، فراهم می‌کند.
*مسئولیت صحت و سقم مقاله فوق به عهده نویسنده است و انتشار آن به معنی تأیید یا بیانگر دیدگاه مرکز آینده پژوهی جهان اسلام نمی باشد.
