جنبش های اسلامی فعال در ترکیه در چند دهه گذشته نقش بسیار مهی را در عرصه سیاست و حکومت ترکیه داشته اند. بررسی ویژگی های این گروه ها و رویکردشان به غرب و خشونت از محورهای گفتگوی ما با دکتر رضا صولت بوده است.
نسبت نظریه و کنش در دیپلماسی و گفتمان جنبش های اسلامی فعال در ترکیه چگونه است؟
در بررسی فعالیت ها و احزاب سیاسی فعال در ترکیه می توان به چند نکته اشاره کرد. نخست اینکه اینها بیش از اینکه بر مذهبی گرایی تاکید کنند اصول خاصی را مد نظر دارند. به لحاظ نظری به جز مورد سعید نورسی کمتر کسی را می توان یافت که بیش از صد رساله برای تفسیر قرآن و ارائه بینش خاص خود داشته باشد. با این وجود همگی دارای هدف خاصی هستند که چه در سطح سیاسی و چه در سطح اجتماعی نیل به آن را هدف قرار می دهند. حال در پاسخ به این پرسش که نسبت تحقق بین فهم و کنش چقدر است می توان گفت اکثر این گروه ها در مقام مصداق بخشیدن به تصوراتشان به صورت هدف محور، قوی عمل می کنند. و در این مقیاس البته نباید تصویر آسانی که از اسلام ارائه شده است را نادیده گرفت.
جایگاه همگرایی و وحدت در اندیشه جنبش های اسلامی فعال در ترکیه کجا بوده است؟
در سطح سیاسی تا پیش از انتخابات اخیر هرگز دو گزینه اسلامی قوی برای رقابت در صحنه حضور نداشت. احزاب کوچک و بزرگی بودند لیکن همواره یک حزب توانسته بود در دولت حضور یابد. اما قابل ذکر است که همواره جماعت های اسلامی احزاب سیاسی اسلامی حمایت کردند . در انتخابات اخیر ریاست جمهوری ترکیه نیز می توان این همگرایی میان احزاب و جماعت های اسلامی را دید. که البته در این جا به دلیل اختلاف هایی که بین حزب حاکم عدالت و توسعه و فتح الله گولن پیش آمده بود و اردوغان نیز از آن به عنوان کودتای 17 دسامبر یاد می کرد، این همخوانی بین گولنی ها و اردوغانی ها که البته سال ها ی طولانی ادامه داشت از بین رفت و به خصومتی تبدیل شد که حزب حرکت ملی را در ائتلاف با حزب جمهوری خواه خلق قرار داده و البته به معرفی نامزدی اسلامگرا منجر شد. پیش از این فتح الله گولن نقش مهمی در پیروزی اردوغان در انتخابات و به قدرت رسیدن حزب وی داشت. در سطح اجتماعی نیز چنانچه پیشتر توضیح دادم همواره سعی بر گسترش پیروان و مریدان وجود داشته و این گروه ها همواره کوشیده اند تا در همگامی با دیگران جایگاه اجتماعی یا سیاسی خود را ارتقا دهند.
بنیادگرایی چه تأثیری بر جنبش های سیاسی جنبش های اسلامی فعال در ترکیه در دهه گذشته گذاشته است؟
در اسلام غیر سیاسی بنیادگرایی در میان گروه هایی چون اسماعیل آقا و کمابیش سلیمانجی ها دیده شد که البته امری درون گفتمانی یا به عبارت دیگر درون گروهی بود و به دلیل عدم فعالیت سیاسی این گروه ها تاثیر زیادی در بنیادگرایی دولت نداشته است.
اما از سوی دیگر می توان به گفتمان لائیک گروه های حاکم در دهه های نخست جمهوریت اشاره کرد که با اعمال رادیکال نظیر منع پخش اذان یا ورود به دانشگاه و مراکز دولتی بدون پوشش اسلامی و حتی منع کاربرد نام الله در رسانه ها و به عبارتی سعی در به حاشیه راندن فعالان اسلامی و بینش اسلامی در سرزمینی که برای قرن ها مسلمان بود منجر به ظهور اسلام سیاسی شدند.
خشونت تئوریزه شده چگونه در رفتارها و کارکردهای جنبش های اسلامی فعال در ترکیه نمود یافته است؟
به طور کلی فعالان اسلامی در ترکیه در چارچوب فرایند دموکراسی در این کشور و سیستم چندحزبی حاکم تعریف می شوند و کاربرد خشونت و فعالیت های مسلحانه در میان فعالان اسلامی ترک امری تعریف شده نیست. در این میان شاید بتوان تنها به گروه های کرد اشاره کرد. البته با وجود هویت اسلامی این گروه ها، بیشتر ناسیونالیسم کردی هستند که منجر به تعریف نبرد مسلحانه در میان این گروهها شده است.
مفهوم غرب چه جایگاهی در گفتمان جنبش های اسلامی فعال در ترکیه داشته است؟
جنبش ها یا حرکت های اسلامی در هر دو بعد سیاسی و اجتماعی اغلب نگاهی درون گفتمان ملی دارند. کمتر پیش می آید که این گروه ها خود را در رابطه با غرب و در مقابل یک دیگری به این شکل تعریف کنند. توجه گروه های اسلامی در ترکیه بیشتر به همگرایی و وحدت جهان اسلام به ویژه در سرزمین های عثمانی پیشین معطوف است. اما دیگری ساختاری مذهبی بود که در این کشور سال ها به شکل غیرسازماندهی شده وجود داشت. این ساختار از سر نا آگاهی فعالیت هایی را انجام داد. به عنوان نمونه می توان به حاشیه رانی و دیگری سازی علوی ها به ویژه تا پیش از اقتدار حزب عدالت و توسعه اشاره کرد.
کدام گروه و طبقات و لایه های اجتماعی هدف آنان اند؟
گروه های مختلف اغلب نوجوانان و جوانان را مورد هدف برنامه های خود قرار می دهند به این دلیل که اغلب دارای چشم انداز بلندمدت هستند و در هر دو عرصه سیاسی و اجتماعی به دنبال تغییر نظم موجود با جایگزینی مهره های تربیت شده ی خود با کنشگران موجوداند. اما واقعیت این است که این گروه ها رای و مریدان خود را با سرمایه گذاری بر روی افراد به حاشیه رانده شده و به ویژه مسلمانان سرخورده از لائیسیزم به دست می آورند.
جوانان و زنان چه جایگاهی در جنبش های اسلامی فعال ترکیه دارند؟
در میان جماعت های یاد شده فتح الله گولنی ها بیش از همه نگاه مثبت به زنان داشته اند. به نظر می رسد رویکرد لیبرال آن ها به اقتصاد نگاه سیاسی و حقوقی آن ها را نیز تحت تاثیر قرار داده است. این گروه خوانش های آسانتری از اسلام دارند. برای نمونه در زمان ممنوعیت حضور با حجاب در دانشگاه ها و مدارس گولن بارها با تاکید بر اهمیت تحصیل و آموزش خواستار حضور زنان و جوانان در مراکز آموزشی و پیروی از قوانین شد. از سوی دیگر به نقش زنان در فعالیت های اقتصادی نیز می توان از چشم انداز این گروه اشاره کرد.
در میان احزاب اسلام سیاسی مختلف نیز هیچ حزبی به اندازه حزب عدالت و توسعه بر نقش زنان و حضور آنها در جامعه اشاره نکرده است. با این وجود این گروه نیز همچون سایر گروه های اسلامی به اهمیت زن در کانون خانواده و نقش آن در تولید مثل و افزایش جمعیت مسلمانان تمرکز دارد. به طور کلی زنان در ترکیه در سطح اجتماعی و سیاسی با مشکلات زیادی روبه رو هستند. برای نمونه می توان به تعداد بسیار اندک نمایندگان زن و سایر فعالان سیاسی زن و در سطح اجتماعی به خشونت نهادینه شده ای که علیه زنان از سوی مردان وجود دارد اشاره کرد.
