اهداف سفر محمد بن سلمان به روسیه، دکتر رضا اختیاری امیری
مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام
«محمد بن سلمان» جانشین ولیعهد سعودی در روز سه شنبه ۹ خرداد برای دومین بار طی دو سال گذشته با «ولادیمیر پوتین» و تنی چند از مقامات ارشد روسیه دیدار و گفتگو داشت. اگرچه هدف از این سفر بررسی مسائل منطقه ای بویژه بحران سوریه و موضوع ایران اعلام شده است و همچنین قرار است در این سفر مقدمات حضور «ملک سلمان» پادشاه عربستان به روسیه فراهم گردد، با این وجود بنظر می رسد سفر محمد بن سلمان به مسکو اهداف و انگیزه های مختلفی داشته باشد که در سطور ذیل به آنها خواهیم پرداخت.
1. موازنه گری در عرصه دیپلماسی: سفر ولیعهد عربستان به مسکو یک هفته بعد از آن اتفاق افتاد که «دونالد ترامپ» رئیس جمهوری آمریکا به این کشور سفر کرده بود. این موضوع موید این واقعیت است که نخبگان سعودی بخوبی بر این امر واقفند که تقویت توان و قابلیت کنشگری این کشور مستلزم همکاری و توسعه همزمان مناسبات با شرق بویژه روسیه است. در حقیقت، آنها قائل به نوعی از توازن در عرصه دیپلماسی هستند؛ هرچند که روابط با آمریکا برای عربستان سعودی همچنان در اولویت قرار دارد.
2. امنیت سازی در محیط پیرامونی: «عبدالرحمن بن ابراهیم الرسی» سفیر عربستان سعودی در روسیه در مصاحبه ای در روز دوشنبه با الشرق الاوسط با اشاره به اهمیت زمان بندی سفر شاهزاده محمد بن سلمان به روسیه بعد از اولین سفر خارجی «دونالد ترامپ» رئیس جمهور آمریکا به عربستان سعودی، اظهار نمود که مسکو و ریاض تمایل به افزایش همکاری‌های همه جانبه به ویژه در زمینه «تقویت امنیت و ثبات در منطقه» دارند. با توجه به این بیانات، دو موضوع برای عربستان حائز اهمیت بنظر می رسد: نخست بحران سوریه و چگونگی حل آن و دوم مساله ایران و شیوه مقابله با قدرت و نفوذ این کشور در ژئوپلتیک غرب آسیا. در همین ارتباط، بن سلمان نیز پیش از عزیمت به مسکو اعلام کرده بود که گفتگو پیرامون سوریه و ایران از جمله محورهای اصلی سفرش به مسکو است.
محمد بن سلمان در دیدار سال 2015 خود با ولادیمیر پوتین، تلاش داشت تا مسکو را قانع کند که از حمایت بشار اسد دست بکشد. اما موفق به حصول این هدف نشد. اما بنظر می رسد سفر اخیر وزیر دفاع عربستان حاکی از این واقعیت است که رهبران عربستان به این ادراک رسیده اند که حل مساله سوریه بدون همکاری مسکو امکان پذیر نیست و همچنین حل بحران سوریه تنها از مسیر سیاسی امکان پذیرد. با توجه به شکست های شبه نظامیان تحت حمایت عربستان در سوریه، ریاض تلاش دارد تا با نزدیک شدن به پایان منازعات در سوریه از طریق همکاری با روس ها امتیازاتی را کسب نمایند.
در رابطه با ایران نیز سعودی ها از روند همکاری های سیاسی، نظامی و اقتصادی تهران – مسکو مطلع بوده و بر این واقعیت واقفند که ایران یکی از متحدین اصلی روسیه در مبارزه باتروریسم در سوریه محسوب می شود. با توجه به ناخرسندی سعودی ها از توسعه مناسبات ایران و روسیه، آنها تلاش می کنند با توسعه روابط و تعاملات خود با کرملین و با اعطای امتیازات به روس ها آنها را به محدودسازی کنشگری ایران در منطقه ترغیب نمایند. درخواست محمد بن سلمان از روسیه جهت ورود مسکو به ائتلاف نظامی تحت رهبری عربستان در خاورمیانه در این چارچوب قابل ارزیابی است. از سوی دیگر نیز سعودی‌ها به دنبال ایجاد یک ناتوی عربی هستند و این احتمال وجود دارد که محمد بن سلمان با روسیه درباره مشارکت در این طرح، کانون محوری آن مقابله با تهدیدات ایران است، مذاکره کرده باشد. با این حال، بعید بنظر می رسد که روس ها در شرایط کنونی و با توجه به روابط راهبردی خود با ایران، علاقه ای به پیشنهادات ضد ایرانی رهبران سعودی داشته باشند.
3. برون رفت از بحران های ژئوپلتیکی: علاوه بر این، گرفتار شدن ریاض در بحران یمن و ناتوانی آن در خروج آبرومندانه از این بحران سعودی‌ها را متوجه مسکو کرده است. به رغم رویکرد کلی مسکو در نفی جنگ در یمن، دولت سعودی خواستار بهره‌گیری از ظرفیت‌های مسکو برای خروج از بحران یمن است. در حقیقت، ریاض از یک سو خواستار میانجیگری مسکو نزد ایران و حوثی‌ها و از سوی دیگر ارایه پیشنهادهایی مناسب برای حل بحران به نفع محور سعودی است. از طرف دیگر نیز عربستان تلاش می کند تا موقعیت منطقه ای خود را در قبال همکاری های ایران، ترکیه و روسیه حفظ کند. به عبارتی، با توجه به هماهنگی روسیه، ایران و ترکیه در مورد سوریه، عربستان نگران است که جایگاه این کشور در موضوع سوریه تضعیف شود. در واقع، عربستان می‌خواهد از طریق مذاکره با روسیه جایگاهی برای خود در موضوع سوریه پیدا کند.
4. تقویت همکار ی های نفتی: روابط اقتصادی و بازرگانی روسیه و عربستان بسیار گسترده و متنوع نیست. بگونه ای که بر اساس برخی آمارها در نیمه نخست سال جاری مبادلات بازرگانی بین دو کشور حدود 124 میلیون دلار بوده است. اما موضوعی که برای هر دو کشور حایز اهمیت است توافق و همکاری در زمینه انرژی است. عربستان و روسیه بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت در جهان هستند و از همین منظر، دو کشور احساس می‌کنند که برای تنظیم قیمت نفت باید هماهنگی بیشتری داشته باشند. مشکلات اقتصادی روسیه از یکسو و کسری بودجه بی سابقه عربستان از سوی دیگر بهترین دلیل جهت همکاری های نفتی دو کشور می باشد. عربستان برای تامین هزینه های نظامی گری خود در منطقه و همچنین تامین منابع مالی برای قرارداد های نظامی جدید خود با آمریکا نیز چاره ای جز همکاری با روسیه ندارد.
5. تضمین همکاری های نظامی و هسته ای: با توجه به این که اساساً ساختار تسلیحات ارتش عربستان آمریکایی است حجم تسلیحاتی که عربستان از روسیه می‌خرد با تسلیحاتی که از آمریکا خریده است قابل مقایسه نیست. اما عربستان برای حفظ و تقویت مناسبات خود از ابزار های گوناگونی بهره می برد که یکی از مهم ترین آنها خرید تسلیحاتی است. مذاکرات ریاض با مسکو جهت خرید اس 400 در همین راستا قابل ارزیابی است. علاوه بر این خرید های تسلیحاتی از مسکو می تواند نوعی موازنه را بین آمریکا و روسیه حفظ کند و تا حدودی نارضایتی روس ها را نسبت به خریدهاری تسلیحاتی گسترده از آمریکا تسکین دهد.
علاوه بر این، عربستان در صدد است با حفظ مناسبات عادی خود با روسیه تعهدات این کشور در زمینه هسته ای را تضمین نماید. ریاض در کنار موافقت نامه های امضا شده با فرانسه و کره جنوبی در سال 2015 در زمینه ساخت 16 نیروگاه های اتمی در کشور خود، با روسیه نیز توافقنامه هایی را در این زمینه به امضا رسانده و تحت هیچ شرایطی حاضر نیست تنش در روابط با مسکو به ناتمام ماندن پروژه های اتمی در این کشور منجر شود.
بطور کلی می توان بیان داشت که عربستان با اتخاذ چند جانبه گرایی در عرصه دیپلماسی تلاش دارد مناسبات و روابط خود را به همه قدرت های بزرگ حفظ و تقویت نماید. علیرغم این که روابط ریاض با واشنگتن از ارجحیت بیشتری برخوردار است، اما رهبران عربستان با آگاهی از قدرت نقش آفرینی و تاثیرگذاری روسیه درمعادلات منطقه ای و جهانی، سعی نموده اند تا مناسبات ریاض و مسکو دستخوش تنش جدی و یا بحران نشود. در مقابل نیز روسیه با اطلاع از قدرت کنشگری عربستان بر این موضوع واقف است حل مسائل ژئوپلتیک غرب آسیا بدون در نظر گرفتن ریاض امکان پذیر نمی باشد.
علاوه بر این نیز مسائل و معضلات اقتصادی روسیه نیروی پیشرانی جهت همکاری این کشور با عربستان بویژه در زمینه نفتی و توسعه روابط است. بر خلاف عربستان که خواستار بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای و بین المللی روسیه برای حل چالش‌ها و پیشبرد سیاست‌های استراتژیک خود در منطقه است، مسکو با نگاهی واقع‌گرایانه و منفعت طلبانه و نه لزوما استراتژیک درصدد بهره‌گیری از پتانسیل‌های اقتصادی و مالی سعودی برای حل مشکلات اقتصادی کنونی خود است. در واقع رهبران روسیه هم از چالش‌ها و اهداف منطقه‌ای کنونی سعودی‌ها در منطقه آگاهند و هم از محدودیت‌های سعودی‌ها برای طراحی روابط استراتژیک طولانی مدت با مسکو خبردارند. بر این اساس در چنین شرایطی آنچه بیش از همه برای روس‌ها اهمیت دارد حفظ روابط نزدیک با ریاض برای کسب منافع و منابع اقتصادی است و این موضوع لزوما به معنای تغییر دیدگاه‌های استراتژیک روسیه در خاورمیانه نخواهد بود.
