اهداف سیاسی اقتصادی و فرهنگی ترکیه در افغانستان | احمد مرجانی نژاد / پژوهشگر مسائل افغانستان و تركيه

احمد مرجانی نژاد / پژوهشگر مسائل افغانستان و تركيه / موسسه آینده پژوهی جهان اسلام

گذشته نقش ترکیه در افغانستان

پيشينه روابط و مناسبات كشورهاي افغانستان وترکیه به دوران حاكميت دوران امپراطوری عثمانی باز مي گردد.  حاكمان عثماني ؛ علي رغم فاصله جغرافيايي ازافغانستان تا حدي نفوذ سیاسی درافغانستان داشتند . يكي ازعوامل تاثير گذار بر افكار سید جمالدین افغاني كه حرکتي روشنفکرانه در افغانستان براه انداخت ؛ الهام گيري وي از حكومت امپراتوري عثماني و تحصيلات اش در آن جا بود . هم چنين ؛ محمود طرزی؛ پدر مطبوعات افغانستان ؛ كه براي نخستين بار روزنامه ” سراج الاخبار” را منتشر ساخت؛ به ترجمه و انتشار آثار نویسندگان ترک در نشریه مذكور پرداخت و نيز  محی الدین انیس که اولین روز نامه افغانستان ” انیس” را منتشر ساخت ؛ از فضاي آموزشي ؛ سياسي و امكانات فني و حمايت حكومت عثماني بهره مند گرديدند.  احمد شاه بابا “ابدالي” نهایت تلاش خود را نمود تا با عثمانی رابطه دوستانه داشته باشد ، وي برای رفع کدورت ها و ایجاد رابطه دوستانه با عثمانی هيئتي را به همراه نامه اي به دربار عثمانی فرستاد؛ در نامه مذكور از پادشاه عثمانی تقاضا گرديده بود تا ضمن گسترش مناسبات ؛ در مکه معظمه برای حجاج افغانستاني یک کاروانسرا بسازد . دولت عثمانی نيز درخواست وي را  قبول می كند . مناسبات و روابط في مابين  افغانستان وامپراطوری عثمانی درزمان ظهیرالدین محمد با بر آغازگرديد.  اما بعد ها درزمان حکمروایی امیرعبدالرحمن خان ؛ نخستین سفارت افغانستان درقلمرو امپراطوری عثمانی ایجاد گرديد. روابط رسمی فی مابین پادشاهی افغانستان و جمهوری ترکیه ؛ و نیز نخستین معاهدۀ دوستی افغانستان و ترکیه ؛ به سبب حمایت وپشتیبانی امان الله خان ؛ پادشاه افغانستان از  قیام مصطفی کمال آتاترک در ترکیه؛ طی اول مارچ ۱۹۲۱.م ؛ میان ژنرال محمد ولی خان دروازی سفیر فوق العاده افغانستان در مسکو  و هیئتی از  مجلس اعلای ملت ترکیه، به امضاءرسید و یک سال بعد به توشیح امان الله خان رسید . امضاء معاهده  دوستی مذکور سبب شد تا ترکیه پس ازاتحاد جماهیر شوروی سابق؛ دومین کشوری باشد که استقلال افغانستان را برسمیت بشناسد. (افغانستان نیز نخستین کشوری بود که استقلال جمهوری کشور ترکیه به رهبری آتاترک را برسمیت شناخت) آتاترک در ۲۹ جون ۱۹۲۱ ؛ بدست خودپرچم افغانستان را برفراز سفارت افغانستان در آنکارا ؛ رسما برافراشت. پس از افتتاح سفارت جمهوری ترکیه در کابل ؛ بیمارستان” علی آباد ” کابل ؛ به نشانه حس نیت ؛ به نام ” آتاتورک ” نامگذاری گردید. طي بازدید امان الله خان از ترکیه و دیدار با آتاترک در ۲۵ می ۱۹۲۸ ؛ معاهده دوستی مذکور تجديد و ترويج يافت .  

نقش ترکیه در تحولات اخیر افغانستان

 پس از فروپاشی رژیم طالبان ؛ اسماعیل جم ؛ وزیر امور خارجه جمهوری ترکیه؛ نخستین وزیرامور خارجه یک کشورخارجی بود که درسال ۱۳۸۰؛ جهت بازگشایی مجدد سفارت ترکیه به کابل سفر کرد. با آغاز فعالیت حکومت موقت افغانستان، ترکیه درائتلاف ضدتروریزم ؛ تعداد ۱۳۱۳؛ تن از نیروهای نظامی خود را درچارچوب نیروهای ” آیساف ” به کابل اعزام کرد. هم چنین در سال ۲۰۰۲ .م نیز یک دوره؛ فرماندهی نیروی آیساف را بعهده گرفت. سفر وزیر امور خارجه وقت افغانستان به ترکیه ؛ جهت مذاکره با مسئولین ترکیه؛ شرکت در اجلاس وزیران امور خارجه کشورهای عضوOIC   طی مورخ ۱۲ فوریه  ۲۰۰۲ ،م ؛ سفر حامدکرزی و هیئت همراه به ترکیه جهت ملاقات و مذاکره در تاریخ ۴/۴/۲۰۰۲ ، بازدید حامدکرزی و هیئت همراه از ترکیه درمورخ ۱۵ اکتبر ۲۰۰۲ ؛ شرکت در نشست سران کشورهای عضوECO  درشهراستانبول، و.هم چنین سفر های متقابل ؛ ملاقات ها و مذاکرات هیئت های بلندمرتبه دو کشور طی زمان های مختلف؛ سبب شد تا موافقت نامه های جدیدی درعرصه های مختلف : اقتصادی؛ فرهنگی، نظامی، علمی ، فنی، وآموزشی میان دوکشور به امضاء برسد، از جمله :موافقت نامه ترانزیتی وتجاری درسال ۱۳۸۳؛ موافقت نامه حمایت۹/۱ میلیون دلاری ترکیه درچهارچوب تعهدات کنفرانس توکیو ؛ کمک ۵ میلیون دلاری ترکیه در کنفرانس برلین، موافقت نامه اعطاء کمک یکصدمیلیون دلاری ترکیه درکنفرانس پاریس، امضاءموافقت نامه تشویق وحمایت متقابل سرمایه گذاری میان دوکشور در مورخ  ۲۹/۷/۱۳۸۱ ،موافقت نامه علمی، فنی، وآموزشی درزمینه های  نظامی در تاریخ ۲/۷/۱۳۸۱ ، اعطای کمک به مبلغ ۴۳۰۶۶۲  دلار جهت راه اندازی ارتش ملی افغانستان، تفاهم نامه  پرداخت مبلغ  ۱۰۰۰۰۰ دلار به صندوق اضطراری حکومت موقت افغانستان ، تفاهم نامه  تقبل هزینه مصارف  ۴۲۵۰۰۰ دلاری  درچارچوب نیروی آیساف، امضای پروتکل همکاری تکنیکی ، علمی، واقتصادی درعرصه های کشاورزی ؛ در چهارچوب مصوبات دومین اجلاس وزیران زراعت سازمان  ECO دردسامبر۲۰۰۴ ، امضای تفاهمنامه همکاری دربخش معادن وصنایع طی تاریخ ۱/۱۲/۱۳۸۹، هم چنین برگزاری اجلاس های سه جانبه میان ترکیه- افغانستان -پاکستان از سال ۲۰۰۷ .م تاکنون، برگزاری سه نشست بین المللی با موضوع بررسی مشکلات افغانستان ؛ طی سال  ۲۰۱۰ .م در ترکیه ؛ برگزاری چهارمین نشست سه جانبه ترکیه- افغانستان – پاکستان در استانبول ؛ برگزاری نشست استانبول در زمینه دوستی و همکاری در قلب آسیا، برگزاری نشست غیر رسمی وزرای دفاع ناتو در استانبول با محوریت موضوع افغانستان، برگزاری چهارمین کنفرانس همکاری اقتصادی منطقه ای در افغانستان طی دوم – سوم نوامبر ۲۰۱۰ در استانبول ؛  برگزاری نودمین سالگرد برقراری روابط ترکیه و افغانستان در اول مارس ۲۰۱۱ و سفر اخير محمد اشرف غني ؛ رئيس جمهور و هيئت عاليرتبه افغانستاني به تركيه ( 02/10/1394 – استانبول) ؛ نشان دهنده بهبود قابل توجه و بسط مناسبات ترکیه و افغانستان طی سال های اخیر و حاکی از توجه ویژه آنکاراجهت ايفاي نقش درافغانستان است. 

اهداف ژئوپلتیکی  و سیاسی ترکیه در افغانستان

اهمیت افغانستان برای ترکیه در مرحله نخست  به دلیل شرایط ژئوپلیتیک این كشور است. نکته دوم ؛ ظرفیت های اقتصادی جمعیت سي و اندي میلیونی افغانستان است كه با توجه به سیاست های ا قتصادی ترکیه،‌ این کشور نمی تواند آن را نادیده بگیرد.  ضمن آن كه نگاه ترکیه به افغانستان را باید با توجه به حضور نیروهای ترکیه در قالب نیروهای ناتو که در افغانستان حضور دارند،‌ مورد بررسی قرار داد. مسلما ترکیه تمایل دارد با حضور سیاسی در افغانستان  پشتوانه خوبی برای نیروهای نظامی خود در این منطقه داشته باشد. هم چنین در توضیح ا نگیزه ترکیه برای حضور در افغانستان ، باید به این سیاست کلی اشاره کرد که کشورها معمولا دایره ای را ورای همسایگان خود تعریف می کنند و تلاش می کنند که به فضایی که در پشت همسایگان خود قرار می گیرند توجه کنند. ترکیه هم از این قاعده مستثنی نیست. افغانستان پشت ج.ا.ایران قرار دارد. از این رو آنکارا در طول چند دهه اخیر روابط خوبی با كابل  برقرار کرده است. نکته مهم دیگر این است که از آنجایی که ترکیه با این کشور همسایه نیست، زمینه های اختلاف ارضي هم ندارند. سفرهاي متقابل اردوعان ؛ كرزي و نيز سفر اخير اشرف غني به تركيه  تجلي اهداف منطقه اي تركيه و تحقق برنامه هايش در افغانستان است. 

اهداف اقتصادی ترکیه در افغانستان

 جمهوري ترکیه می کوشد در کنار تحقق اهداف سیاسی خود به اهداف اقتصادی نیز دست یابد. از این رو به نظر می رسد که ترکیه در حاشیه مذاکرات سه جانبه اش با پاکستان و افغانستان درصدد است که مذاکرات تجاری نیز با این کشورها داشته باشد. چراکه از این طریق ترکیه می تواند راه ورودی دیگری برای نفوذ در افغانستان و پاکستان بیابد. مسیر ترانزیتی  «راه لاجورد»درحقیقت یکی از پروژه‌های ترانزیتی است که افغانستان را از مسیر ترکمنستان، دریای خزر، آذربایجان، گرجستان و در نهایت ترکیه، به دریای مدیترانه و اروپا متصل می‌کند. این راه ؛ یک مسیر باستانی است که سنگ لاجورد بدخشان از طریق آن به اروپا منتقل می‌شد ودر حال حاضر شاید بتوان آن را به عنوان جزئی از پروژه احیای جاده ابریشم دانست. در حالي كه طرح هاي عبور منابع  نفت و گاز جمهوري آذربایجان از زیر بستر دریای خزر و انتقال به ترکیه و اروپا مد نظر است ؛ تركيه از متحدان كليدي آمريكا  و ناتو محسوب مي گردد و با جمهوري آذربايجان نيز هم سو است ؛ از اين روي سعي دارد با نفوذ در منطقه و هم سو يي بيشتر افغانستان با غرب ؛ در راستاي  اهداف و منافع اقتصادي خود گام بردارد. برگزاري نشست استانبول برای بازسازی افغانستان ؛ در واقع زمينه سازي براي نفوذ سياسي تركيه و تحقق برنامه هاي اقتصادي اش است . 

اهداف فرهنگی ترکیه در افغانستان

اشاعه پان توركيسم

 تركيه سعي دارد با استفاده از ويژگي هاي نژادي و زباني مشترك بين مردمان منطقه آسياي میانه، نوعي وحدت سياسي را در اين منطقه حادث نمايد  كه البته در راستاي منافع تركيه و براي قدرت بخشيدن هرچه بيشتر به تركيه است. اين سياست در افغانستان هم با جديت تمام تعقيب شده است. افغانستان سرزمين اقوامي هم چون تاجيك ها، پشتون ها، هزاره ها، ازبك ها، قزلباش ها، نورستاني ها و تركمن ها ا ست. در بين اين اقوام مختلف، ازبك ها؛ هزاره ها، قزل باش ها و تركمن ها، ريشه نژادي ترك دارند . تركيه در اين راستا ؛ حمايت از فعاليت هاي ” جنبش جوانان افغانستان” را یکی از برنامه هاي نفوذ فرهنگي در بين ترك زبانان ازبك و تركمن ساكن افغانستان؛ مد نظر قرار داده است . جنبش مذكور مستقيما  توسط دوستم بنیاد گذاشته شده و ارتباط و همكاري تنگاتنگي با  جنبش ملی اسلامي شمال دارد و خود را یک نهضت فرهنگی و اجتماعی می‌خواند.  انان نشریه‌ای را نیز در کابل تحت عنوان « گنچلر ” ( جوانان ) به منظور تقویت فرهنگ ازبک  ها منتشر مي كنند و نيز براي اعضای محتاج و فقيرخود بسته هاي تغذيه اي تهیه مي نمايند. دارای پنج مهمانخانه در شهرهای مختلف افغانستان است که دو مهمانخانه آن در کابل است.  با پرداخت ماهانه 3500  پول افغانی از اعضای متوسط‌الحال خود حمايت مالي مي نمايند . هر سال حدود 100 بورسیه تحصیلی به اعضای این جنبش اختصاص مي يابد كه معمولا از سوي كشور تركيه است  از ديگر برنامه هاي جنبش مذكور برگزاري دوره‌های آموزشي برای جوانان  است. جنبش مذكور ؛ ازبک‌ها را از تمام افغانستان جذب می‌نماید. محور گفتمان آنان ؛ مسائل ذي ربط با  حقوق و فرهنگ ازبک‌ها ؛ ناسيوناليستي تركي است. آنان بطور غير مستقيم مورد حمايت هاي همه جانبه تركيه قرار دارند. 

ترويج تحولات اصلاح طلبانه غرب گرا در افغانستان 

تركيه؛ تحت عنوان مبارزه با افراط گرايي و خشونت ؛ طي حمايت از فعاليت هاي سمن هاي ( سازمان هاي مردم نهاد ) فرهنگي ؛ هنري ؛  آموزشي ؛ رسانه اي ؛ اجتماعي ؛ بومي طرفدار غرب گرايي ؛ هم سو ؛به اشاعه برنامه هاي فرهنگي اش مي پردازد. 

تاثير گذاري بر  نيروي انساني 

 از طريق نفوذ در سيستم آموزشي ؛ افزایش فعالیت مدارس زنجيره اي ”  افغان ترک ”  به پرورش و تربيت نسل آتي ؛ مسئولين هم سو با تركيه مي پردازد.