عوامل و مولفه های همگرایی و واگرایی ترکیه و عربستان | دکتر حسین معین آبادی / استاد دانشگاه

دکتر حسین معین آبادی / استاد دانشگاه / موسسه آینده پژوهی جهان اسلام

محورهای عمده ی مورد نظر همکاری ترکیه و عربستان 

اگر از نظر راهبردی و استراتژیک به روابط ترکیه و عربستان نگاه کنیم، بعد از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه، رجب طیب اردوغان و نگاه داود اوغلو  وزیر خارجه سابق و نخست وزیر فعلی به جهان اسلام (یعنی تغییر نگرش راهبردی از اتحادیه ی اروپا به جهان اسلام)  شاهد تغییری در رفتار ترکیه در سیاست خارجه هستیم. به عبارت دیگر اعتراضی به رفتار اتحادیه ی اروپا در نپذیرفتن ترکیه موجب تغییر رویکرد ترکیه به سمت جهان اسلام شد. 

از منظر نفوذ در جهان اسلام سه کشور در جهان اسلام می توانند موثر باشند و یا به عباراتی نقطه ی کانونی باشند که کشورهای اسلامی را دور خود جمع کنند و این امر به خاطر  پیشینه ی تاریخی آنهاست . نخست ترکیه دیگری ایران و سپس عربستان سعودی است. بر اساس نوع رفتارها و تاریخ گذشته هر کدام از آن ها ظرفیت ها و محدودیت هایی دارد. این مسئله در مورد سه کشور وجود دارد . در واقع مسئله ی  غرب گرایی که همیشه نقطه ی منفی و جزو نقاط ضعف ترکیه بوده، کم کم در حال از بین رفتن است. یعنی مشکلی که ترکیه از زمان  آتاتورک از سال 1922 به این سو تحت این عنوان (که علاقه مند بوده در قاره ی اروپا بازیگری کند) موجب تغییر رویکرد آنها به جهان اسلام شده است. به نظر من این نقطه ضعف  که نسبت به جهان اسلام بی توجه بوده از حال از بین رفتن است . این امر می تواند به ظرفیت های ترکیه کمک کند، در ارتباط با اینکه به عنوان یکی از قطب های مهم جهان اسلام باشد. در مورد عربستان سعودی هم به واسطه ی داشتن سرزمین شریفین و  اینکه مادر دینی به نام اسلام و مکان های مقدس عربستان سعودی است .  ایران هم با توجه به پیشینه ی تاریخی از داشتن حوزه ی تمدنی ایران زمین ، خدماتی به اسلام و هم چنین امپراتوری صفویه و به عنوان یکی از قدرت های منطقه و این که شیعیان جهان اسلام توجه خاصی  به ایران دارد. یکی از نقاط کانونی سه گانه است. 

من معتقدم در حال حاضر اگر از این منظر به ترکیه نگاه کنیم یک سری ویژگی ها و عوامل و مولفه های همگرایی بین ترکیه و عربستان وجود دارد و یکسری عناصر واگرایی عناصر همگرایی را میتوان در بحثهایی مانند امنیت انرژی (که میتوان وابستگی ترکیه به انرژی را در نظر بگیریم) دید. عربستان سعودی از لحاظ دارندگی منبع نفت در دنیا اول است قدرت عربستان در اوپک ، در بازار نفت و با ظرفیتهای امکان تولید حتی بیش از یازده میلیون بشکه در روز ظرفیتی مهم است.به اضافه ی اینکه نفوذ در کشورهای حوزه ی خلیج فارس به عنوان برادر بزرگتر و متقاعد کردن قطر به فروش گاز و نوع قردادهایی مدنظر ترکیه از عواملی است که می تواند هم گرایی بین ترکیه و عربستان سعودی را به همراه داشته باشد. از عوامل دیگر همگرایی تعریفی  این کشورها از نفوذ در جهان اسلام در مقابل ایران است. به واقع هر دو به دنبال این هستند که از نفوذ ایران و تبدیل ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای جلوگیری کنند. عربستان سعودی از نظر اعتقادی با ایران مشکل دارد یعنی با ظرفیت هایی خود را قطب جهان تسنن می داند. در این بین ترکیه نمیتواند با ایران رقابت اعتقادی و ایدئولوژیک داشته باشد، ولی از لحاظ راهبردی و سیاسی می تواند با ایران اختلافاتی داشته باشد. همانطور در شرق مدیترانه نفوذ ایران قطعی است. ثبات استراتژیک ایران این  امر را  اثبات کرده است.  در بعد دیگر ترکیه نگران افزایش حضور ایران در منطقه ی شرق مدیترانه مانند سوریه، فلسطین و لبنان است. لذا یکی از عوامل همگرایی این کشورها مقابله این دو کشوربا نفوذ ایران است و این کشورها را کنار همدیگر قرار می دهد.

 از عوامل دیگر جهت مذهبی است. ترکیه را نمی توان در کنار وهابیت قرار داد، ولی گرایش به اهل تسنن همگرایی آنان را بیشتر می کند. علی رغم اینکه آل سعود در گذشته باعث فروپاشی امپراتوری عثمانی شده است ( امپراتوری عثمانی که بیش از 6 سده قدمت داشته) یعنی ائتلافی بین عربستان و انگلستان موجب شد امپراتوری عثمانی موفق نشود جنگ جهانی اول را به عنوان یک جهاد اسلامی اعلام کند. علی رغم این یک نوع ائتلافی می تواند وجود داشته باشد. لذا یکی از عوامل همگرایی قرائت از اسلام سنی است. هر چند قرائت ترکیه متساهل تر و مفید تر و به علویان نزدیک تر است. در حالی که قرائت  عربستان بسیار سخت گیرانه است. این ها عوامل هم گرایی است. 

محورهای عمده ی اختلاف ترکیه و عربستان 

رویکرد ترکیه حداقل در 12 سال گذشته به عنوان قطب جهان اسلام و اینکه بتواند قدرتی در جهان اسلام باشد طبیعتا می تواند با عربستان برخورد داشته باشد. مسئله ی دیگر از  مولفه  ها عدم هم گرایی در ارتباط با گذار به دموکراسی در کشورهای اسلامی است. در جهان اسلام دو کشور به سمت دموکراسی حرکت کردند و امری اثبات شده است. یکی از کشورها  ترکیه است و دیگری ایران. هیچ کدام از کشورها این ویژگی ها را ندارند طبیعتا ترکیه از دموکراسی حمایت خواهد کرد، در حالی عربستان سعودی اصلا علاقه ای به حکومت مردم سالاری نخواهد داشت. این امر می تواند اختلافاتی را داشته باشد. به اضافه ی اینکه می توان نگاه به جنبش های اسلامی و جنبش های اجتماعی در جهان اسلام را از عوامل عدم همگرایی این کشورها ذکر کنیم . حمایت از اخوان، نوع اختلافی که بین ترکیه و عربستان سعودی در ارتباط با اخوان المسلمین ، حمایت  ترکیه از  مرسی و حمایت از گذار به دموکراسی در تونس نقطه مقابل نگاه عربستان است. در واقع عربستان علاقه مند به گذار از دموکراسی نیست . حتی گفته می شود که پول نفت عربستان دموکراسی را در جهان اسلام از بین برد و زایل کرد. امر امر باعث عدم هم گرایی بین ترکیه و عربستان سعودی می شود. 

حال حاضر نیاز ترکیه به انرژی با توجه به مسائلی که در ارتباط با روسیه اتفاق افتاد و اختلافات بین این دو کشور عربستان سعودی و حوزه ی خلیج فارس تامین کننده ی عمده ی انرژی ترکیه خواهد بود. (با توجه به این که ایران ظرفیت این تامین انرژی را دارد، ولی به طور کامل از تحریم ها خارج نشده است و تولید ایران در سطحی نیست که نیازهای آنها را تامین کند) اما در آینده پروژه ی نفت تولید ناباکو یعنی انتقال گاز به خزر ترکیه را بی نیاز تر می کند و در آینده مسائل دیگر مانند باکو- جیهان خود می تواند از وضعیت وابستگی ترکیه به منابع انرژی روسیه بکاهد و استقلال بیشتری را از نظر تکثر تامین انرژی برای ترکیه به وجود آورد. 

آینده ی روابط 

این دو کشور از دو منظر به مسائل جهان اسلام نگاه می کنند. یعنی ترکیه خیلی متساهل تر از عربستان است. لذا به صورت موقت با همدیگر همکاری خواهند کرد، طبیعتا منافع مشترک دارند. در حال حاضر ترکیه بیش از عربستان سعودی توان مقابله با ایران را دارد و می تواند نیازهای عربستان را تامین کند. یعنی منافع راهبردی این کشورها به علت این که در آینده ترکیه بیشتر به سمت مدیریت جهان اسلام خواهد رفت موجب اختلافات خواهد شد.  هم چنین اینکه گذار به دموکراسی را باید در کشورهای خاورمیانه دید اما در عربستان سعودی مسئله بسیار جدی و خطرناک است .  در حالی که ترکیه  از این موضوع حمایت می کند. من معتقدم که روابط عمیق موقتی خواهند داشت . از طرف دیگر ترکیه در زمانی که به عنوان اتحادیه ی اروپا پذیرفته شود،  نگرش ترکیه به شرق تفاوت خواهد کرد.  تا دهه ی آینده و تا زَمانی  ترکیه مسائل انرژی خود را حل کند شاهد هم سویی بیشتر ترکیه با عربستان را شاهد خواهیم بود، به اضافه ی اینکه عربستان هر چند که مسائل ایران حل شود به دنبال یک ائتلافی با ترکیه خواهد بود. چون  آنها هم به امریکایی ها اعتماد ندارد . این نگرانی در مورد عربستان است به علت این که در این منطقه تنهاست و به تنهایی هم نمی تواند منطقه ی خاورمیانه را اداره کند و با ایران هم همگرایی ندارد. اما نگارنده آینده ی همکاری اینها را چالش برانگیز می داند. چرا که منافع موقت این کشورها در این همکاری تامین می شود ولی در بلند مدت و در نگاه استراتژیک با هم زاویه داشته و از هم دور خواهند شد. 

/ انتهای مقاله /