رویکرد فرهنگی حزب عدالت و توسعه | دکتر جعفر حق پناه / کارشناس ترکیه

رویکردهای فرهنگی حزب عدالت توسعه

من فکر می کنم تحلیل رویکردهای فرهنگی حزب عدالت توسعه و همچنین تحلیل فاصله و  تفاوتی که از اسلام و اسلام مجاور خود، مانند اسلام سلفی، اسلام شیعی دارد، از زوایای مختلف امکان پذیر است و باید طبق مولفه های مختلف بررسی شود. یکی از این مولفه ها، میراث تاریخ عثمانی برای ترکیه ی امروز و برداشتی که نخبگان جدید ترکیه و مشخصا مسلمان محافظه کار گرد آمده در اک پارتی  از این میراث تاریخی دارند هست. عامل دومی که  در  تحلیل این رویکردهای جدید در ترکیه باید مدنظر قرار گیرد، توجه به پایگاه های اجتماعی حزب عدالت توسعه است . این امر نشان می دهد این حزب چه تفکراتی را نمایندگی می کند. و مطالبات کدام یک از اقشار جامعه را پاسخگو می باشد. برداشت من این است که حزب عدالت توسعه برآمده از گرایش های مسلمانان محافظه کار و سنت گرا در ترکیه هست که رویکردهای نو اندیشانه ای دارند. از این جهت رویکرد اک پارتی از گرایش های سنتی تری مانند گرایش های حزب م.ه.پ تفاوت دارد. در واقع  یک طبقه ی جدیدی در ترکیه در سایه ی اصلاحات اقتصادی توگوت اوزال  در دهه ی نود و هشتاد رشد کرد که ضمن اینکه گرایش های محافظه کارانه ی خود را دارند اما در عین حال رویکرد تازه ای به مدرنیته هم دارند.

این گروه بعد از این که آک پارتی به قدرت رسید  جهش تازه ای کرد و یک طبقه ی متوسط جدیدی را شکل داد که در واقع سیاست هایی که هم اکنون آقای آک پارتی و اردوغان  دنبال می کنند بازتولید همین تفکرات و تقویت همین رویکرد است. این جریان  مسلمانان محافظه کار را در مقابل طیف های مختلف روشنفکر و سکولاری قرار می دهد که در گذشته میدان دار سیاست و فرهنگ در ترکیه بودند و بیش تر در قالب اهدافی مانند حزب جمهوری خواه  خلق مشارکت سیاسی فعال می داشتند. من فکر می کنم این دو نکته را باید در نظر داشت که بر اساس آن تعریف کنیم که الان چرا آک پارتی  برخی از سیاست ها در حوزه ی فرهنگ را پیش گرفته که توامان هم نگاه به داخل دارند و هم  نگاه به خارج دارد. در واقع هم اکنون از این جهت سیاست فرهنگی ترکیه  درصدد بازتولید قدرت نرم این کشور است و داخل و خارج نمی شناسد و مبتنی بر میراث عثمانی است که در خارج از مرزها بروز داشته و هم اکنون می تواند مجددا مایه ی تولید قدرت جدیدی برای ترکیه باشد. در این بین نکته ای که خیلی مطرح می شود یعنی اسلام ترکیه ای را به عنوان قرائت های جدید از اسلام معنی کرد که همنشینی و تعامل و پذیرشی از مدرنیته را دارد به انجام رساند و طبیعتا روایت هایی دیگر از اسلام از جمله اسلام سلفی، اسلام شیعی و اسلام اخوانی را به حاشیه برد.

آینده رویکرد فرهنگی اردوغان

اگر مفروض قرار دهیم که ترکیه به دنبال بازتولید قدرت نرم خود در قالب اسلام ترکیه ای است؛ باید این نکته را اضافه کنیم که این امر سبقه ی فرهنگی دارد. سپس به حوزه ی سیاسی می رسد. در عین حال دقیقا مثل آن چه در دوره ی عثمانی اتفاق افتاده نیست. بلکه روایت جدیدی از آن است که  متناسب با شرایط جدید است به همین دلیل مشاهده می کنیم این سیاست جنبه ی اعمالی دارد نه اعلانی. اساسا در گفتگو ها و واژگان رسمی مقامات ترکیه ما نه اسلام ترکیه ای داریم، نه نوعثمانی ،  اما در واقع این امر  یک بستر کلی هست که به خصوص در حوزه ی فرهنگ جاری است که می توان مصادیق آن را در سخنان اخیر آقای اردوغان مشاهد کرد. وی طی ماه های اخیر نکات قابل توجه ای را مطرح کرده است: مخالفت با سیاست کنترل جمعیت و تشویق به افزایش جمعیت و اظهار این که ما از این طریق قدرت چانه زنی بیشتری با کشورهای غربی داشته باشیم. نکته دیگر وی اشاره به اولین کاشفان قاره ی آمریکا مسلمانان بودند یا همین طور طرح مباحث جنجالی حقوق زنان در جامعه و اخیرا تصویب  آموزش زبان عثمانی که در حقیقت زبان عثمانی با خط عربی مطرح است. یعنی زبانی که از 1928 و تصویب خط جدید کاملا منسوخ شده است و هم اکنون در طی 84 سال گذشته این زبان کاملا به گوشه رفته است و هیچ یک از نسل های جدید ترکیه قادر به کتابت به این زبان عملا نیستند بازتولید گردد. در واقع این رویکردها بیشتر مجموعه اقداماتی کاملا هدف دار است اما جنبه ی اعلانی ندارد. من فکر می کنم که ما باید می بایست شاهد نمونه ای از این کارهایی که بعضا نمود سبملیک دارند باشیم و از این طریق دولت  سعی می کند که ارتباط خود را با حوزه ی مستعمراتی عثمانی برقرار کند بدون آن که واکنش های سیاسی جدی را بر انگیزد.

من فکر می کنم تا زمانی که مخاطبانی را در این کشورها می تواند جذب کند ادامه خواهد داشت باید توجه داشته باشیم روایت هایی دیگری که هم اکنون از اسلام است، چقدر می توانند میدان را برای این قرائت اسلام ترکیه ای باز کنند یا محدود کنند. بر اساس رویکردهای اجتماع گرایان هر روایت فرهنگی در عرصه ی رقابت به میزانی که حرفی برای گفتن دارد می تواند برای خود جولان دهد و گفتمان های رقیب را به حاشیه ببرد. متاسفانه الان به ویژه در جهان عرب مشخص شده است قرائت های دیگر از اسلام از جمله اسلام سلفی، اسلام اخوانی، اسلام سنتی که حرفی تازه ای برای گفتن ندارند. و عملا سیمای غیر امروزین و خشنی از اسلام معرفی می کنند که چندان باب طبع افراد امروز نیست.

موافقان و مخالفان داخلی رویکرد فرهنگی حزب

بیشتر این مخالفت ها جنبه ی سیاسی دارد. که در قالب منازعات قدرت بین احزاب تعریف می شود که ممکن است چندان مبنای فکری هم نداشته باشد . برخی از گروه ها به صرف اینکه این گفتارها و این کردارها از جانب آک پارتی به عنوان حزب حاکم بیان می شود، مخالفت می کنند. اما در عین حال می بایست به صداهای جدا مخالف در ترکیه  جدا توجه داشت. این هم لزوما جنبه ی حزبی هم ممکن است نداشته باشد. خیلی از نخبگان و روشنفکران ترکیه با این گونه اقدامات مخالف هستند به این دلیل که این گونه اقدامات به انسداد فضاهای فرهنگی و سیاسی در ترکیه می انجامد. و بیش تر برخاسته  از خواسته های یک رهبر جبهه ی اقتدارگراست که بیش تر جاه طلبی های خود را دنبال می کند. و لزوما متناسب با فضای فرهنگی ترکیه نیست. این گروه ها هنوز نتوانستند، به گونه ای دیدگاه های انتقادی خود را مطرح کنند. اما من فکر می کنم در آینده ما از این جریان های روشنفکری، نخبگی و فعالین حوزه  رسانه ای در ترکیه صداهای مخالف بیشتری را خواهیم شنید. البته لزوما پایگاهشان هم جریان های سکولار نیست  بلکه خیلی از چهره های مذهبی هم ممکن است  به مخالفت با اقدامات اردوغان برخیزند.