اقلیت شیعیان جعفری ترکیه ریشه در تاریخ این کشور دارند، اما همواره در طول دهه های گذشته با رویکردهای گوناگونی بدان ها نگریسته شده است. در سالهای بعد از 1970، شیعیان برای اشتغال از دو شهر ترکیه (قارص و اغدیر) به شهرهای بزرگ ترکیه و نیز خارج از کشور، به ویژه آلمان مهاجرت کردند. شهر هم مرز ایران، قارص، پیش تر مرکز شیعیان ترکیه به حساب می آمد، ولی امروزه مرکز آنان استانبول است. گفتگوي زير با سيد علي قائم مقامي در همين راستا است.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: اصولا نقش شیعیان دوازده امامی در ترکیه چگونه بوده است؟
شیعیان دوازده امامی یعنی شیعه جعفری در ترکیه به طور عمده از آذری زبان ها تشکیل می شود. حدودا در حال حاضر در ترکیه و کشورهای اروپایی 3 میلیون جمعیت دارند و در حال فعالیت هستند. شیعیان ترکیه آذری در اروپا و آلمان هم فعالیت دارند و مساجد مختلفی را در خود ترکیه و کشورهای اروپایی تأسیس کردند که به اسم مساجد شیعیان مشهور است. در حال حاضر بخش عمده ای از آن ها در قارص و اولدوز هستند. علاوه بر این ها مرکز بزرگ زینبیه هم در استانبول به عنوان یک تشکل وجود دارد. به علاوه در آلمان و هلند نیز شیعیان تشکل های مختلفی دارند. این گروه ها شیعیان ایران هستند. اما اکثر افرادی که تشکیل دهنده این تشکل ها هستند، مهاجران شیعه قفقاز و آذربایجان فعلی هستند. از این بین تعداد زیادی ایرانی هستند که حدود 40 یا 50 سال پیش به ترکیه مهاجرت کردند که بخشی از آن ها گروه شبستری ها هستند . تعدادی نیز شیعیان تبریزی هستند که در ترکیه فعال هستند . شیعیان در آنکارا، ازمیر، آدانا، استانبول نیز سکونت دارند و مساجد شیعیان را تأسیس کردند.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: جمعیت واقعی شیعیان جعفری و ابهامات گوناگونی که در این باره است، چیست؟
این آمار جمعیتی دقیق نیست، اما طبق اطلاعات غیر رسمی حدود 3 میلیون شیعه جعفری در ترکیه و اروپا آذری زبان هستند.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: جایگاه شیعیان جعفری بعد از حاکمیت آتاتورک در ترکیه و نظام این کشور تا کنون چگونه بوده است؟
این گروه بیشتر مهاجرین شیعه هستند که قفقازی می باشند و در مناطق شرقی نزدیک به مرزهای روسیه مستقر شدند و کم کم جمعیتشان افزایش پیدا کرده است و در این 12، 13 سال اخیر به سرعت در مناطق مختلف ترکیه هم پراکنده شدند و به صورت جمعیت های کمون شیعه در آن مناطق زندگی می کنند. از لحاظ سیاسی به این گروه چندان توجهی نمی شد، اما در چند سال اخیر با کمک حوزه علمیه نجف و حوزه علمیه قم کم کم قدرت اجتماعی و سیاسی این گروه نیز تا حدود زیادی افزایش پیدا کرد. این گروه قبلا در احزاب مختلف نفوذ نداشتند اما اکنون در احزاب سیاسی مختلف نفوذ دارند. در دهه 70 و اوایل دهه 80 میلادی، بیشتر جوانان شیعیان ترکیه گرایش های شدید ملی گرایی ترک افراطی داشتند. یعنی به اصطلاح ترک های خاکستری بودند. حتی حزب حرکت ملی گرا انجمنی به اسم انجمن اذربایجانی ها تشکیل داده بود. انجمن آذربایجانی ها بیشتر شیعیانی بودند که انواع گرایش های ملی گرایی را داشتند. اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شیعیان ترکیه نیز در این کارها تجدیدنظر کردند و بیشتر گرایشات اسلامی تشیع را دنبال کردند و تعداد این گروه های ملی گرا بسیار کم شد و حتی از لحاظ تفکر در معرض نابودی قرار گرفت.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: احزاب، گروه ها و جریان های داخلی شیعیان جعفری در چند دهه اخیر چگونه بوده است؟
شیعیان ترکیه چه در ترکیه و چه در آلمان در حال حاضر فعالیت بسیار گسترده ای دارند. کتاب های دکتر شریعتی، آیت الله مطهری، علامه صدر و کتاب المیزان علامه طباطبایی به ترکی ترجمه شده است و از آن ها استفاده می شود. بنابریان حوزه فعالیت های آنان بسیار گسترده شده است و در بین علویان نیز فعالیت های تبلیغی گسترده ای دارند. به عبارتی هم قدرت مالی پیدا کرده اند و هم تا حدودی قدرت اجتماعی و سیاسی به خصوص در محوریت قارص و استانبول و تا حدودی آنکارا دارند.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: نقش کنونی شیعیان جعفری در ساختارهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ترکیه چیست؟
از لحاظ اقتصادی تا حدودی نفوذ دارند و افرادی مانند دکتر خاتمی و برادرش و تعداد دیگری از آن ها آموزش های بسیار سطح بالایی دارند. این افراد متفکرین پیش رو شیعه در ترکیه هستند. علاوه بر آن تعداد زیادی نیز در حوزه های علمیه قم و نجف آموزش دیده اند و به ترکیه بازگشته اند، به عبارتی دیگر شبکه ای گسترده از علمای اسلامی شیعه در ترکیه فعال هستند و چندین کانال تلویزیونی را در ترکیه تأسیس کردند که علاوه بر این کانال های تلویزیونی، سایت های اینترنتی هم در حال فعالیت هستند. فعالیت های این سایت ها بسیار گسترده است و تفسیر المیزان علامه طباطبایی را ترجمه کردند و یا در حال ترجمه آن هستند. علاوه بر آن تشکل های مردم سالار، NGO هایی را تأسیس کردند و در حول محور مساجد شیعیان سازماندهی شده اند و شرکت های به اصطلاح تجاری و صنعتی شیعه را هم بنیان گذاری کردند که در حال حاضر آمار دقیقی از آن در دسترس نیست.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: رابطه شیعیان در ترکیه و اکثریتت اهل سنت و علوی و سایر گروه های مذهبی چگونه است؟
شیعیان ترکیه به صورت کمونی زندگی می کردند. اما در حال حاضر حوزه فعالیت هایشان را گسترش داده اند. به خصوص در دوران حکومت حزب عدالت توسعه. مقامات دولتی و احزاب سیاسی مثل حزب جمهوری خلق و … در مراسم آن ها شرکت می کنند مانند جشن غدیرخم و مراسم تاسوعا و عاشورا. یعنی علی رغم جمعیت کمی از لحاظ سیاسی نیز به یک وزنه قدرتی تبدیل شده اند و این موضوع در حال گسترش است که باعث وحشت بعضی از این گروه های تکفیری یا شبه تکفیری در ترکیه شده است. اما علویان خودشان را شیعه جعفری می دانند و از لحاظ تفکر و ارتباطات دینی-مذهبی هیچ تفاوتی با شیعیان ندارند، اما از لحاظ فقهی، به اصول فقه که در رساله آورده شده است، عمل نمی کنند؛ اما از لحاظ تفکر، شیعه دوازده امامی وچهارده معصومی هستند. علوی ها هم حدود بیست میلیون نفر جمعیت دارند که شیعیان جعفری با جمعیت سه میلیونی خود می توانند بر آن ها تأثیرگذار باشند و می توان گفت که یک چهارم جمعیت ترکیه می تواند با حس وحدت اسلامی در این راه حرکت کند.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: مخالفان شیعیان جعفری در ترکیه چه گروه ها و گرایش ها و احزابی هستند؟
گروه فتح الله گولن به شدت ضد شیعه و ضد علوی هستند، اما علی رغم این مسئله تشکل های جانبی تأسیس کرده اند که در آن یک سری از افراد شبه شیعه یا شبه علوی را جذب کرده اند و به شدت علیه تشیع با محوریت ایران فعالیت می کنند. زمانی که گروه فتح الله گولن در ترکیه چندین کنفرانس بین المللی برگزار کرد و شیعیان، به خصوص شیعیان با محوریت ایران را ولدالزنا اعلام کرد، نشان دهنده فعالیت های آن ها علیه شیعیان بود. علاوه بر این گروه ها، تشکل های تکفیری نیز هستند که به اصطلاح سلفی هستند و برخی نیز وهابی هستند، البته در ترکیه نفوذ وهابی های سلفی بسیار کم است. اما برخی از گروه های سلفی ترکیه تحت تأثیر وهابیت هستند. علی رغم این که وهابی نیستند، فعالیت های خود را علیه تشیع حالت تکفیری ادامه می دهند.
