چالش پناهندگان و آوارگان افغانستانی پیشینه ای چند دهه ای دارد. این چالش جدا از علل بروز خود موجب پیامدهای گوناگونی شده است. گفتگوی زیر به بررسی ویژگی ها و تقسیم بندی پناهندگان افغانستانی جهان پرداخته است.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: اگر بخواهیم نگاهی به وضعیت آوارگان با پناهندگان افغانستانی در سراسر جهان داشته باشیم، در این حوزه چند نوع تقسیم بندی می توان کرد؟
از اواخر سال 1357 که ده ماهی از کودتای کمونیستها در افغانستان گذشت، در اثر فشار در کشور افغانستان از طرف دولت حاکم بود، مهاجرت شروع شد. مهاجرت از اواخر سال 1357 و اوایل سال 1358 به صورت گسترده و مستمر تاکنون ادامه داشته است. به گونه ای که حضور افغانستانی ها را در اکثر کشورهای اروپا، آمریکا و آسیا شاهد هستیم. تقسیم بندی دقیقی در ارتباط با مهاجران افغانی نمی توان داشت، اما در کشورهایی که تعداد آن ها بیشتر است، به خصوص در کشور ایران که اکثریت بالایی از افغانستانی ها در این کشور هستند، می توان تعداد آن ها و قومیت و مذهب آن ها را به طور مشخص تعیین کرد. اکثرا در تمامی کشورها مهاجرین افغانی وجود دارند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آیا می توان از نظر قومی و مذهبی بین پناهنده ها تقسیم بندی انجام داد؟ چند دسته در بین پناهنده ها وجود دارد و جمعیت آن ها چقدر است؟
در افغانستان از نظر مذهبی دو مذهب شیعه و سنی وجود دارد و از نظر قومیتی، به پنج، شش قوم تقسیم می شود. مهاجرت نیز از تمام اقوام در افغانستان صورت گرفته است. یعنی از تمام اقوام و مذاهب افغانستان مهاجر وجود دارد و به نحوی نیست که بتوانیم آن ها را به طور مشخص تقسیم بندی کنیم، اما مسائلی نیز وجود دارد. به عنوان مثال به این دلیل که ایران کشوری شیعه است، شیعهیان افغانستان به تعداد بیشتری به ایران مهاجرت کرده اند. یا مثلا پشتون ها و اهل سنت به این دلیل که در پاکستان نیز اقوام پشتون حضور دارند، و زبان آن ها پشتو است، بیشتر پشتون ها و اهل سنت مهاجر افغانستان در پاکستان هستند. در مورد سایر کشورها، این تقسیم بندی زیاد مطرح نیست. در مورد کشورهای اروپایی و آمریکایی، مهاجران به صورت مختلط حضور دارند. اما در این دو کشور می توان گفت که اکثریت مهاجرین در ایران را شیعیان، و در پاکستان اهل سنت تشکیل می دهند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: کل جمعیت پناهندگان و آوارگان افغانستانی در جهان چقدر است؟
زیر ده میلیون نفر هستند. حدود سه میلیون از این مهاجرین در ایران و حدود پنج میلیون در پاکستان هستند ولی کمیت دقیق مهاجرین در کشورهای اروپایی و آمریکایی در دست نیست.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: اگر نگاهی به پناهندگان در کشورهای مختلف داشته باشیم، ویژگی های پناهندگان در ایران و پاکستان چیست؟
ویژگی های پناهندگان کشور افغانستان به گونه ای است که مردم سخت کوشی هستند و به دلیل مشکلاتی که داشته اند و آواره شده اند، در هیچ زمینه ای راکد نبوده اند. هم در زمینه تلاش اقتصادی و هم در زمینه تحصیل و علم، فعال بوده اند. مردم افغانستان مردمی سخت کوش، صبور و مقاوم اند. آنها مخصوصا در ایران و پاکستان از نظر اقتصادی و مالی به خود متکی هستند. کار می کنند و زندگی خود را تأمین می کنند. در این اواخر هم تسهیلات به خصوصی در جمهوری اسلامی ایران برای کسب تحصیل برای آن ها در نظر گرفته است و بسیاری از آن ها تحصیلات را دوباره از مقاطع مختلف شروع کرده اند و از دانشگاه فارغ التحصیل شده اند. همچنین در پاکستان و سایر کشورهای دیگر نیز چنین وضعیتی وجود دارد. یعنی مهاجرین و پناهندگان افغانی در ایام مهاجرت و پناهندگی، کوشا بوده اند و تلاش های اقتصادی برای کسب درآمد و تأمین اقتصادی کرده اند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: اگر بخواهیم نگاهی به وضعیت پناهندگان افغانستانی در کشورهای مختلف جهان داشته باشیم، اصولا چه گروه های سیاسی و فعالی در بین این پناهندگان نفوذ بیشتری داشته اند؟
در بعد سیاسی و بعد فرهنگی، علت مهاجرت از ناحیه کمونیست ها بوده است و بعد از آن در مجاهدین در زمان هجوم غربی ها و اشغال افغانستان، بود. به طور کلی، مردم برای حفظ ارزش های دینی و فرهنگی و اینکه نمی توانستند فساد را تحمل کنند، مهاجرت کردند. در حال حاضر در کشورهای اروپا و حتی در خود آمریکا، اهل سنت و شیعیان مراکز فرهنگی و مساجد و حسینیه دارند. یعنی در بعد فرهنگی کاملا فعال هستند. مخصوصا در پاکستان و ایران کارهای سیاسی را انجام می دهند. در بعد سیاسی و فرهنگی، مهاجران افغانی چه در کشورهای آسیایی و چه در کشورهای اروپایی و آمریکا فعال هستند و تلاش های زیادی کرده و در این زمینه ها هم تحرک و تلاش دارند و کارهای مؤثری را انجام می دهند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: با توجه به وضعیت کنونی افغانستان، چه عواملی موجب شده است که پناهندگان یا آوارگان افغانستانی از کشورهای مختلف جهان به افغانستان برنگردند؟
علت بازنگشتن پناهندگان افغانستانی، فشار مضاعف و تلاش هایی در زمان کمونیست ها بود. مردم مردمی مذهبی بودند و دولت، لاییک بود. تا زمانی که افغانستان در سیطره اشغال بود، پروسه مهاجرت ادامه داشت. بعد از آن در مقطعی تعدادی از مهاجرین برگشتند که متاسفانه دولت مجاهدین هم دوام نیاورد و بعد از آن طالبان به روی کار آمدند. طالبان هم فشار و افراط گرایی و امنیت نسبی را برقرار کردند و مردم به همین دلیل تمایل به بازگشت نداشتند. در دوران جدیدی قانون اساسی شکل گرفت، دولت نسبی در افغانستان و در دوره آقای کرزای، امنیت نسبی برقرار شد. اما عملا در افغانستان، کشورهای غربی و ناتو حاکم هستند و امنیت کامل و زمینه کاری مساعد برای افغانستانی ها به وجود نیامده است و تقریبا بیشتر خواسته ها و مشکلات مردم همچنان وجود دارد. حتی در شهرهای بسیار مهم افغانستان مانند قندهار که سد مهمی دارد برای چند روز محدود برق دارد. در واقع زیرساخت های اصلی افغانستان و منابع طبیعی نتوانسته اند نیازهای مردم را تأمین کنند. به همین دلیل مردم در تأمین وسایل اولیه زندگی مشکل دارند. جدا از این عدم امنیت و نبود زمینه کار و مسائل متعددی موجب شده مردم تمایلی به بازگشت به کشور نداشته باشند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: در وضعیت کنونی چه عواملی موجب افزایش احتمال بازگشت پناهندگان افغانستانی از سراسر جهان به افغانستان می شود؟
یکی از مشکلاتی که در حال حاضر در افغانستان وجود دارد، دخالت و سیطره کشورهای غرب خصوصا آمریکا و ناتو است. این ها بیشتر برای دولت افغانستان مشکلاتی را به وجود می آورد. یعنی حضور آن ها مشکلاتی را مانند جنگ و ناامنی به وجود آورده است. اگر دولتی بر سر کار بیاید که منتخب واقعی مردم باشد ، از پشتیبانی مردم برخوردار باشد ، از سیطره سیاست نظامی و مالی آمریکا و ناتو و غرب مستقل باشد ، زمینه اعتماد مردم را جلب کند ، مردم بتوانند استقلال کامل داشته باشند، و دولت بتواند پشتیبانی مردم را در این زمینه جلب کند در چنین شرایطی احتمالا شصت درصد مردم و مهاجرین افغانی به کشورشان باز خواهند گشت.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: پیامدهای مختلف بازگشت پناهندگان و آوارگان افغانستانی به داخل افغانستان چیست؟
پیامدهای مثبتی خواهد داشت. افرادی که در بیرون از افغانستان بوده اند، تجربه خوبی چه در زمینه اقتصادی و چه در زمینه علمی و فرهنگی کسب کرده اند. از جهات مختلف وقتی این مهاجران وارد افغانستان می شوند، سرمایه های مادی و معنوی خود را در کشور هزینه می کنند و می توانند از نظر آموزشی علم خود را ترویج دهند. آن هایی که رشته های تخصصی دارند، می توانند در بازسازی کشور سهیم شوند. وقتی مهاجرین از کشورهای مختلف به افغانستان بازگردند، با توجه به تجربیات مختلف می توانند از جهات مختلف مانند اقتصادی، فرهنگی و علمی، نقش مثبت و مؤثری داشته باشند.
