انواع و اقسام متفاوت بحران های ژئوپلیتیکی در جهان اسلام قابل مشاهده است و هر کدام از لحاظ شدت و وضعیت بحران در وضعیت خاصی هستند.
عوامل مکانی- فضایی همواره در بروز و شکل گیری بحران های موثر هستند. در این بین به هر میزان ابعاد مختلف بحران ها بحران در جهان اسلام بيشتر و دقيق تر مورد مطالعه و تجزيه و تحليل قرار گيرد و هویت وجودی آنها عميق تر ريشه يابي شود، شناخت بهتر و کامل تري حاصل خواهد شد. روی همین اصل، امروزه در ادبيات علمي جهان کارهاي تحقيقاتي زيادي درباره بحران ها، به ويژه بحران های ژئوپلیتیکی در جهان اسلام صورت گرفته است. در این بین برای بررسی بیشتر نقش عوامل مکانی- فضایی موثر بر بحران های ژئوپلیتیکی بحران های ژئوپلیتیکی در جهان اسلام گفتگویی با دکتر حسین ربیعی داشته ایم:
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: اگر نگاهی به بحران های ژئوپلیتیکی در جهان اسلام داشته باشیم، اصولا چند دسته عوامل مکانی- فضایی موثر بر بحران های ژئوپلیتیکی هستند؟
خوشبختانه جهان اسلام از لحاظ جغرافیایی بسیار گسترده و رو به گسترش می باشد. مسلمان ها از شمال غرب آفریقا تا جنوب شرق آسیا، اروپا، آمریکا و سایر نقاط زمین زندگی می کنند و کشورهای اسلامی هم بخش زیادی از دنیا را در بر گرفته اند، حدود 54 کشور مسلمان داریم که گستره جغرافیایی وسیعی دارند. در این میان به همان نسبت که جهان اسلام گسترده است، بحران های ژئوپلیتیکی جهان اسلام هم متاسفانه زیاد است. انواع و اقسام متفاوت بحران های ژئوپلیتیکی در جهان اسلام قابل مشاهده است و هر کدام از لحاظ شدت و وضعیت بحران در وضعیت خاصی هستند. بعضی از آنها بحران خاموش هستند. بعضی بحران های فعال هستند. برخی در مرحله خشونت هستند. بنابراین متاسفانه جهان اسلام وضعیت مناسبی را سپری نمی کند و اغلب مناطق جهان اسلام درگیر منازعه و کشمکش هستند.
اگر بخواهیم عوامل مکانی-فضایی موثر بر این بحران ها را دسته بندی و شناسایی کنیم، باید بگوییم که برخی از این عوامل به جغرافیای طبیعی مربوط است. شاید مهم ترین عاملی از حیث جغرافیای طبیعی اقلیم است. کمربندی که جهان اسلام را در روی کره زمین در بر گرفته است، به لحاظ اقلیمی کمربند خشک است، که این خشکی اقلیمی به باور برخی از جبرگرایان مشکلات زیاد محیطی را ایجاد می کند و خوی و خصلت و روان انسان ها را ناآرام و حتی گاه پریشان می کند. در هر صورت جهان اسلام در کمربندی قرار گرفته است و سال ها با خشکسالی دست و پنجه نرم می کند و همین عوامل طبیعی به هر صورت بر خلق و خوی مردمان این منطقه تاثیرگذار است. اما فارغ از عوامل جغرافیای طبیعی (که شاید بتوانیم بگوییم عامل آن انسانی نیست و انسان در آن دخالتی ندارد) عوامل دیگری در بحران های جهان اسلام تاثیرگذار هست و یکی از مهم ترین آن ها موقعیت جغرافیایی جهان اسلام است، از دید ژئوپلیتیکی گفته می شود که جهان اسلام در جایی قرار گرفته است که مرکز مرکز عالم است. به باور بعضی از اندیشمندان ژئوپلیتیک، موقعیت خاصی (که جهان اسلام را در بر گرفته است و در مرکز نقشه های جغرافیایی قرار گفته است) خود از عواملی است که کشورهای قدرتمند جهان را تشویق می کند که نگاه ویژه ای به این منطقه داشته باشند. چنانچه از دیرباز منطقه ای که جهان اسلام را در بر گرفته است، کانون توجه قدرت های استعماری بوده و همچنان هم ادامه دارد. لذا عامل دوم را می توانیم موقعیت جغرافیایی خاص جهان اسلام به ویژه کشورهای جنوب غرب آسیا (که در حال حاضر در بحران هستند) را به عنوان عامل مکانی که باعث بحران و ناآرامی و آشوب می شود در نظر بگیریم. عامل دیگری که باعث این مسئله شده است، مسائل منابع انرژی و غیر انرژی کمیابی است که در دنیا وجود دارد و بخشی از آن در جهان اسلام پراکنده شده و به وفور پیدا می شود، از جمله نفت و گاز که قلب تپنده صنعت جهان و موتور محرکه صنعت جهان است . همین باعث شده است که کشورهای بزرگ جهان چشم طمع به منابع انرژی این منطقه داشته باشند و به بهانه و یا به دلیل به دست آوردن منابع انرژی دخالت های پیدا و پنهانی در این منطقه داشته باشند. به همین نسبت سایر منابع جغرافیایی و معدنی هم در به شکل نابرابر پراکنده شده است. عامل دیگری که شاید انسان ساخت است، مرزهای جغرافیایی می باشند که به عنوان عامل تهدید و تنش در این منطقه هست. در واقع گرچه بحران هایی که اکنون جهان اسلام درگیر آن شده است، خیلی بحران های مرزی نیستند، به هر صورت اختلافات مرزی و سرزمینی که در جهان اسلام وجود دارد هم گاه و بی گاه عاملی برای بحران های ژئوپلیتیکی هستند که در جهان اسلام وجود دارد . دربعد دیگر شاید یکی از مهم ترین عوامل انسان ساخت و دشمن ساخت در جهان اسلام ،که واقعا یک غده بدخیم سرطانی در این قسمت از دنیاست، اسرائیل است. اسرائیل از زمانی که ایجاد شده، یک منبع تنش و ناآرامی و خشونت ورزی در منطقه بوده است و جنگ های زیادی را دامن زده است، خود ایجاد کننده جنگ بوده است و می توان ردپای اسرائیل و عوامل آن را در بسیاری از بحران های ژئوپلیتیک جهان اسلام هم پیدا کرد. به انواع و اقسام روش ها به تشویق و سرمایه گذاری برای ناآرامی جهان اسلام با هر ابزاری که بتوانند اقدام می کنند تا بتوانند موجودیت خود را در پناه این ناآرامی ها تداوم ببخشند.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: چه عوامل مکانی و فضایی دیگری بر این بحران ها در جهان اسلام نقش دارد؟
موقعیت جهان اسلام موقعیت خاصی است. این موقعیت خاص باعث شده است که در جهان اسلام به کانال های ترانزیت دسترسی داشته باشد فراهم باشد و به آن ها دسترسی خوبی داشته باشد. مثل کانال سوئز، تنگه باب المندب، تنگه هرمز، تنگه مالاکا در شرق آسیا تقریبا در اختیاز مسلمان ها هستند. موقعیت مکانی برخی از نقاط حساس جهان که در اختیار مسلمان هاست، عامل دیگری برای ناآرامی هاست. منابع آبی عامل مکانی-فضایی دیگری است که در پاره ای از بحران های موجود جهان اسلام نقش آفرین است. حتی در سوریه (که هم اکنون به این وضعیت افتاده است) منابع آبی جولان که برای اسرائیل اهمیت دارد و یکی از عوامل مکانی است که در این وضعیت نقش داشته است. علاوه بر آن پراکندگی اقوام و مذاهب و گروه ها و فرق اسلامی و پراکندگی نامناسب آن ها خود عامل دیگری برای تشدید منازعات و اختلافاتی است که امروزه در جهان اسلام شاهد آن هستیم.
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: آیا عوامل مکانی-فضایی دیگری هم بر این بحران ها موثر است؟
عوامل مختلفی می تواند نقش آفرین باشد. حضور قدرت های جهانی در منطقه، از دیرباز مهم بوده است، آن ها هم یکی از عوامل مکانی-فضایی هستند که نقش آفرین می باشند. پایگاه های نظامی زیادی (که متاسفانه از سوی کشورهای اسلامی در اختیار کشورهای قدرتمند قرار گرفته است) از عواملی هستند که در گسترش و تشدید منازعات نقش آفرین هستند و گاه و بی گاه کشورهای خارجی به منظور تداوم حضور خود در این منطقه، بحران ها و تهدید های مصنوعی ایجاد می کنند و کشورها را علیه یکدیگر تهییج می کنند تا هم به تجارت اسلحه ادامه دهند و هم حضور خود را در این منطقه تداوم دهند.
واژگان کلیدی: عوامل مکانی- فضایی، بحران های ژئوپلیتیکی، جهان اسلام، بحران های جهان اسلام
