اصلاحات در حوزه زنان و پیامدهای آن در عربستان

اصلاحات در حوزه زنان و پیامدهای آن در عربستان

ژاله عبدی

کارشناس و پژوهشگر خاورمیانه

اصلاحات در عربستان

پیش از شاهزاده سلمان اخبار مربوط به بهبود نسبی وضعیت زنان عربستان سعودی در آغاز هزاره جدید در دوره ملک عبدالله به گوش رسید. تصویب قوانینی علیه خشونت خانگی و حمایت از حقوق زنان در عرصه رای دادن و رانندگی، انتصاب نخستین وزیر زن از جمله اصلاحات وی در این عرصه بود. موج بعدی اصلاحات در قرن 21 در عربستان در سال 2011 خود را نشان داد. این اصلاحات از بالا از سوی منتقدین در این دوره با توجه به موج بهار عربی به عنوان اقداماتی ناشی از ترس سرریزی شورش ها به عربستان تفسیر شد.

سلمان شاهزاده جوانی که در عمل قدرت در عربستان را در دست گرفته با شعار اصلاحات در عربستان درصدد است تا نظر مثبت غرب را به خود جلب کند. در همین راستا حوزه زنان و جایگاه آن ها در عربستان که همواره مورد نقد نهادهای غربی و بین المللی بوده است به عنوان یکی از حوزه های خبرساز در دستور کار وی است. سلمان که برخلاف سایر قدرتمندان به تک همسری بسنده کرده است می کوشد صفحه جدیدی را در تاریخ عربستان ورق بزند.

اصلاحاتی که در عرصه زنان باعث شد عربستان در دستور کار رسانه ای و پژوهشی منطقه و جهان قرار بگیرد عبارتند از:

–         به دختران در مدارس دولتی اجازه ورزش کردن داده شد.

–         در 27 سپتامبر 2017  ولیعهد سلمان مجوز دریافت گواهی نامه رانندگی زنان را صادرکرد. این قانون پیرو اقدامات لازم در ژوئیه 2018 به اجرا گذاشته خواهد شد.

–         اجازه حضور زنان درکنسرت های موسیقی و سینماهایی که برای نخستین بار در کشور بازگشایی شد

–          برای نخستین بار در تاریخ عربستان سعودی در ژانویه 2018 به زنان اجازه حضور در ورزشگاه ها و تماشای مسابقه فوتبال داده شد.

–         در فوریه 2018 عربستان سعودی برخی مشاغل نظامی غیررزمی را برای زنان تعریف کرد.

–         عدم استفاده از لباس سنتی سیاه رنگ به شرط حفظ حجاب در صورت تمایل

–         در دستور کار قرار دادن تشکیل تیم فوتبال زنان عربستان

دلایل و پیامدهای اصلاحات

دلایل این اقدامات که باعث شد تا در عرصه بین المللی عربستان سعودی برای نخستین بار به عضویت در کمیسیون حقوق زنان سازمان ملل پذیرفته شود و سلمان آن ها را در قالب “اسلام میانه رو ” توصیف می کند محل مناقشه است. بنابر نظر نگارنده اصلاحات شاهزاده ولیعهد محمد بن سلمان در واقع دارای دو دستور کار داخلی و بین المللی می باشد. در عرصه داخلی اقتصاد و در عرصه بین المللی تغییر وجهه عربستان. سلمان پروژه مدرنسازی عربستان سعودی را در سر دارد. این هدف غایی نیز محقق نمی شود مگر با صرف هزینه های هنگفت و استفاده از ظرفیت کامل نیروی کار عربستان از جمله زنان. زنان در این طرح دارای دو کارکرد اصلی هستند نخست نیروی کار و دوم ویترین اصلاحات سلمان و پروژه اسلام میانه وی.

از اواسط دهه نخست قرن 21 وضعیت اقتصاد در عربستان سعودی مسئولین امر را برای بار چندم با این واقعیت مواجه کرد که برای پویایی اقتصاد عربستان که به دلیل مولفه های مختلف داخلی و بین المللی نیازمند رشد می باشد استفاده از نیروی کار زنان امری اجتناب ناپذیر می باشد. همین امر باعث شد تا به تدریج قوانین مختلفی در این راستا به تصویب برسد. برای مثال  نخست مردان از کارکردن در مشاغلی صرفا زنانه نظیر فروش لباس زیر و یا عطر فروشی ها و لوازم آرایشی و سایر موارد مخصوص زنان منع شدند. به این ترتیب ضمن جلوگیری از اختلاط زنان و مردان در جامعه که یکی از قوانین بنیادی سیاست های اجتماعی در عربستان است فرصت های شغلی جدید برای زنان تعریف شد.

طبق آمار بانک جهانی تنها  22% زنان در عربستان مشغول کار هستند[1]. طبق قوانین سعودی زنان تنها در اماکن خاص می توانند کار کنند اماکنی که به هیچ وجه تماسی با جنس مذکر نداشته باشند. این قانون باعث می شود تا تعداد مشاغلی که زنان می توانند داشته باشند بسیار کم باشد. برای مثال معلمی، پزشکی، پرستاری، بانکداری، گارسونی در رستوران های کاملا زنانه جزو معدود مشاغلی است که زنان در عربستان می توانند داشته باشند.

تغییر برنامه های آموزشی، افزایش مشارکت زنان در نیروی کار و سرمایه گذاری در حوزه سرگرمی و گردشگری با هدف ایجاد مشاغل جدید برای جوانان جزو برنامه های جدید شاهزاده جوان است. چشم انداز 2030 شاهزاده ولیعهد درصدد است تا عربستان را به مرکز جهان اسلام و عرب تبدیل کند. پروژه نئوم، دستگیری های گسترده به نام مبارزه با فساد، برنامه ریزی برای فروش بخشی از سهام آرامکو، تسهیل شرایط سرمایه گذاری و حضور سرمایه گذاران در عربستان و استفاده از نیروی کاری زنان همگی در راستای تامین مالی دستور کار اقتصادی عربستان قابل تشریح است.

در این چارچوب اصلاحات در عرصه زنان و حضور بیشتر آن ها در جامعه به عنوان گامی در عرصه مدرنسازی و تغییر چهره متحجر عربستان سعودی نزد غرب به ویژه اروپا که بیش از آمریکا بر حقوق بشر و به ویژه حقوق زنان در کشور تاکید داشته اند می باشد.  گامی که به نظر می رسد پس از سفر سلمان طی ماه های گذشته به انگلیس در دیدارهایی که با سران ارشد حکومتی داشته برجسته سازی شد.

پیامدهای اصلاحات در عربستان را می توان به دو دوسته پیامدهای برنامه ریزی شده و پیامدهای ناخواسته از چشم انداز مجریان اصلاحات تقسیم بندی کرد.

از جمله پیامدهای ناخواسته افزایش انگیزه و فعالیت های فعالان زنان در داخل و خارج از عربستان است. امری که در وهله نخست به عنوان یکی از مولفه های موثر بر آغاز اصلاحات دانسته می شود.

گویا عربستان که مدت ها است فعالان زن در خارج از کشور را به دلیل “تشریک اطلاعات درباره کشور”به عنوان خائن معرفی کرده و آن ها را هدف قرار می دهد به این نتیجه رسیده است که باید خود زمام امور را بر عهده بگیرد تا از بعد مشروعیت بین المللی بتواند حرف بیشتری برای زدن داشته باشد.

با وجود انگیزه و سرعت عمل محمد بن سلمان به نظر می رسد اقدامات وی از سوی محافظه کاران افراطی زن و مرد مورد استقبال چندانی قرار نگرفته است. برای مثال هر چند از یک سو شور بسیاری در میان زنان برای آغاز دوره های آموزش رانندگی و کسب گواهی نامه وجود دارد و بسیاری نوع و رنگ ماشین های خود را از میان طرح های زنانه ای که در نمایشگاه ها ارائه می شود انتخاب کرده اند اما از سوی دیگر همچنان نگرانی و ترس از اینکه زنان راننده در عربستان با حمله مردان محافظه کار در خیابان ها و پشت چراغ قرمز قرار بگیرند با جدیت مطرح است.

از سوی دیگر نگاهی به حوزه هایی که سلمان بن محمد در حوزه زنان به آن ها اولویت داده است در قالب روابط ایران و عربستان سعودی به نکته جالبی اشاره می کند: این اصلاحات در واقع بیش از آنکه به اصلاحات ساختاری و نهادینه سازی آن از طریق فرهنگ سازی و ایجاد پشتوانه های حقوقی اشاره داشته باشد گشایش هایی اجتماعی است که برجسته سازی حضور و دیده شدن زنان در جامعه را فراهم می کند. و این لزوما به معنای تضمین حقوق زنان در عرصه های مختلف نمی باشد. از سوی دیگر همین دستور کار داخلی دارای بعد منطقه ای دیگری است. توجه به موارد اصلاحات نشان می دهد مواردی که طی سال های اخیر موارد اعتراض جوامع همسایه عربستان را به ویژه در شبکه های اجتماعی تشکیل می داد به طور خاص مورد توجه قرار گرفته است.