آینده توجه به انرژیهای تجدید پذیر در خاورمیانه
گفتگو با دکتر محمد علی زاهد/ عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی تهران
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
انرژی تجدیدپذیر (Renewable Energy) به انواعی از انرژی می‌گویند که منبع تولید آن بر خلاف انرژیهای تجدیدناپذیر (فسیلی)، قابلیت آن را دارد که توسط طبیعت در یک بازه زمانی کوتاه مجددا به وجود آمده یا به عبارتی تجدید شود. باوجود آنکه انرژی نو و مزایای آن در قرون گذشته شناخته شده بود ولی بالا بودن هزینه اولیه چنین سامانه‌هایی از یک طرف و عرضه نفت خام و گاز طبیعی ارزان از طرف دیگر سد راه پیشرفت این سیستم‌ها بود. با افزایش قیمت نفت در سال ۱۹۷۳ کشورهای صنعتی مجبور شدند به مسئله تولید انرژی از راه‌های دیگر (غیر از استفاده سوخت‌های فسیلی) توجه جدی‌تری نمایند.
اکنون نیز کشورهای نفت‌خیز خاورمیانه و شمال افریقا در حال چرخش از نفت به منابع انرژی نو هستند؛ چرخشی که می‌تواند وضعیت ژئوپلتیک این کشورها را تحت تأثیر قرار دهد. بر اساس گزارش‌های سال ۲۰۱۶، امارات متحده عربی پرچم‌دار استفاده از انرژی نو در خاورمیانه است. گفتگوی زیر برای تحلیل نقش این منابع انرژی در منطقه خاورمیانه است. «محمد علی زاهد»، دانش‌آموخته دکتری محیط زیست و عضو هیأت علمی دانشگاه خوارزمی، است. ایشان دارای بیست و یک سال سابقه پژوهش در پروژه‌های بین المللی در پارک پژوهش انرژی- دانشگاه هیوستون و دانشگاه آبرن – ایالات متحده آمریکا، دانشگاه علوم مالزی و همچنین کمیسیون غرامت سازمان ملل متحد می‌باشند. شرح این گفتگو را در ذیل می‌خوانید:
انواع مختلف انرژیهای تجدیدپذیر شامل چیست؟
انواع انرژی تجدید پذیر شامل انرژی خورشیدی، انرژی بادی، نیروگاه‌های آبی، زیست توده، انرژی زمین‌گرمایی و سوخت‌های زیستی است که پایان ناپذیر بوده و به سرعت در حال گسترش هستند. در سال‌های اخیر با توجه به این که منابع انرژی فسیلی رو به اتمام هستند این منابع بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
انرژی های نو تا چه میزان ابعاد راهبردی پیدا کرده است؟
پس از بحران نفتی دهه 70 میلادی شرکت‌ها، مؤسسات و کشورها توجه ویژه‌ای را به امنیت انرژی معطوف کردند و این بحث حدود 20 سال فقط به امنیت انرژی فسیلی و هسته‌ای محدود شد اما بعد از آن متوجه شدند که منابع دیگر انرژی با هزینه مناسب می‌تواند در دسترس باشند و فناوری‌های خوبی در ابتدای قرن 21 به سرعت توسعه پیدا کرد. در دوران ریاست جمهوری آقای باراک اوباما، سیاست‌های انرژی در صدر کارهای دموکرات‌ها بود. سیاست‌هایی اعمال شد که قیمت نفت را بالا ببرد و عرصه رقابت را برای انرژیهای تجدیدپذیر بهتر کند. همزمان و منابع هیدروکربنی غیرمتعارف (oil sands و oil shale) هم توانستند وارد این چرخه رقابتی شوند اما مسائل دیگری هم همزمان بااین اتفاقات وجود داشت.
با توجه به وضعیت کنونی (در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و راهبردی)، دلایل توجه کشورهای جهان و منطقه به انرژیهای تجدید پذیر چیست؟
می‌توان چهار دلیل اصلی برای آن در نظر گرفت: 1- پاسخ به نیاز روزافزون منابع پایدار انرژی کشورهای در حال توسعه که با سرعت زیادی در حال رسیدن به سطح بالای مصرف انرژی مانند کشورهای توسعه یافته‌اند. 2- از جنبه اقتصادی می‌توانند رقابت‌پذیر باشند 3- سوخت‌های فسیلی آلودگی‌های محیط زیستی شدیدی ایجاد می‌کنند و کیفیت زندگی شهروندان را کاهش می‌دهند. 4- اجماع جهانی به سمت کنترل پدیده گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی پیش می‌رود و منابع انرژیهای تجدید پذیر تنها گزینه قابل قبول برای آینده انرژی بشریت است.
باتوجه به وضعیت فعلی، جایگاه انرژی نو در افق برنامه‌های کشورهایی مثل عربستان، امارات، قطر و دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس، از جمله در چشم‌انداز 2030 عربستان، تا چه اندازه راهبردی و بنیادی است؟
جایگاه کشورهای حاشیه خلیج فارس در بحث‌های مربوط به انرژی در جهان جایگاه ویژه‌ای است. خلیج فارس تأمین کننده بخش بزرگی از انرژی جهان بوده و هست. سازمان اوپک، که سال‌ها تعیین کننده عرضه و قیمت انرژی فسیلی جهان بوده است، نباید دست کم گرفته شود. صنایع این کشورها هم در این سال‌ها و همچنین مردمانشان به استفاده بیش از حد انرژی عادت کرده‌اند. هم مردم ایران و هم سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس به انرژی ارزان تکیه کرده‌اند.
باتوجه به شرایط کنونی انرژی تجدیدپذیر در منطقه، توجه کشورهای خاورمیانه به انرژی نو دارای چه ابعاد و پیامدهای می‌تواند باشد؟
کشورهای حاشیه خلیج فارس باید تغییرات شگرفی در زیرساخت‌ها بدهند. امارات متحده عربی در این زمینه کارهای زیادی را شروع کرده و به نتیجه رسیده است. سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس هنوز در آغاز راه هستند؛ پیامد این تغییر می‌تواند توسعه پایدار باشد.
افزایش اهمیت انرژی نو در خاورمیانه چه تأثیری بر حوزه روابط منطقه‌ای و بین المللی و نقش متغیر نفت چه تبعاتی در بازار جهانی دارد؟
تمامی کشورها مطمئن هستند که بازار آینده نفت با بازار کنونی بسیار متفاوت خواهد بود و برای حفظ جایگاه خود و پاسخگویی به نیازهای آیندگان کارهایی را شروع کرده‌اند اما ایران به علت محدودیت‌ها و عدم شناخت کافی از اهمیت این قضیه همچنان عقب است. مسئله بزرگ دیگری که در آینده تمامی کشورها با آن درگیر خواهند شد بحث آب است. ایران دچار ورشگستگی آب است و برای شیرین سازی آب دریا نیازمند انرژی است. از طرفی کشورهای منطقه یارانه زیادی به انرژی می‌دهند و این یک چالش بسیار بزرگ است و اغلب مقاومت‌های شدیدی از سوی اقشار آسیب پذیر در رابطه با حذف یارانه انجام می‌شود. بیشترین مصرف کننده آب و انرژی، طبقه پر درآمد هستند که هم مصرف انرژی زیادی دارند و هم از یارانه استفاده می‌کنند.
افزایش بهره گیری از انرژی تجدیدپذیر در چشم انداز کوتاه یا میان مدت (آینده) بازار انرژی گاز و نفت چه تأثیری دارد؟
بسیاری معتقدند در حال حاضر تأثیر قابل توجهی ندارد. با اینکه خودروهای هیبریدی و برقی درحال ورود به بازارند، اما خودروهای برقی فقط در ژاپن سهمی از بازار دارند و در کشورهای دیگر قابل توجه نبوده‌اند. در کوتاه مدت چشم اندازی وجود ندارد که خودروها دیگر نیاز به انرژی فسیلی نداشته باشند. در حوزه حمل و نقل، سوخت‌های فسیلی کماکان بسیار مصرف می‌شوند. در حوزه‌های دیگر می‌توان برای انرژیهای تجدیدپذیر جایگاهی قائل شد، اگرچه در خاورمیانه با توجه به مسائل فرهنگی و زیرساختی این امر نسبت به سایر جهان دیرتر انجام می‌گیرد.
عدم توجه راهبردی و بنیادین به انرژی نو برای کشورهای خاورمیانه و ایران چه پیامدهای را در بر دارد؟
توافق پاریس، ذیل چارچوب پیمان‌نامه سازمان ملل در تغییر اقلیم (UNFCCC) در رابطه با کاستن از انتشار گازهای گلخانه‌ای و سازگاری است که از سال ۲۰۲۰ شروع می‌شود. ایران متعهد به کاهش گازهای گلخانه‌ای شده اما نه برنامه‌ای اعلام شده و نه دولت توانسته راهکاری ارائه کند.
عدم آگاهی عمومی، مشکلات فرهنگی- اقتصادی و ضعف اطلاع رسانی در رابطه با کنترل میزان مصرف انرژی و توجه به انرژی تجدید پذیر، آسیب‌های بسیار سنگینی را متوجه همه کشورهای خاورمیانه به خصوص ایران خواهد کرد.
با توجه به گسترش توجه کشورهای منطقه به این منابع انرژی، این مسئله چه پیامدهایی در سایر حوزه‌ها دارد؟
آب، انرژی و محیط زیست سه ضلع مثلثی را تشکیل می‌دهند که روابط آینده منتطقه و ژئوپلتیک منطقه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. خاورمیانه بسیار مستعد تنش‌هاست و این تنش‌ها با مسائلی در این سه حوزه بیشتر خودش را نشان می‌دهد. پیامد این مشکلات مهاجرت‌های گسترده، خشکسالی‌ها، جنگ‌ها، قحطی‌ها و ناامنی منطقه‌ای است. راه حل پشتیبانی از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی، اعطای جوایز و مکانیسم‌های مالیاتی برای توسعه انرژیهای تجدیدپذیر است.
