بحران های ژئوپلیتیکی جهان اسلام/ دکتر محمدرضا حافظ نیا

بسمه تعالی

متن سخنرانی جناب آقای دکتر محمدرضا حافظ نیا در همایش بحرانهای ژئوپلیتیکی جهان اسلام. 24 آبان 95

بسم الله الرحمن الرحیم

سلام علیکم صبح همه‌ی شما بخیر. به من ظاهراً ده دقیقه وقت دادند و باید در این ده دقیقه همه‌ی حرف‌هایم را بزنم. اولاً به همه‌ی شما خوشآمد می‌گویم. تشکر می‌کنم از همه‌ی اساتید و پژوهشگرانی که محبت کردند و مقاله فرستادند و همچنین مهمانان داخلی و مهمانان خارجی تشکر می‌کنم.

 از برگزارکنندگان این همایش هم تشکر می‌کنم جناب آقای دکتر صفوی، رئیس موسسه‌ی آینده پژوهی جهان اسلام که محور اصلی و نقش اصلی را در برگزاری این همایش داشتند.

از خود موسسه آینده پژوهی، از دانشگاه شهید بهشتی که زحمت کشیدند و اجرای برنامه‌ی این همایش تقبل فرمودند. از همه‌ی صاحبان مقالات و همه‌ی دست‌اندرکارانی که به نوعی در برگزاری شرکت داشتند. کمیته‌ی علمی، کمیته‌ی اجرایی، برادر عزیزمان جناب آقای دکتر رومینا که زحمت زیادی کشیدند جناب آقای دکتر پاپلی و جناب آقای دکتر حمزه صفوی و سایرین، از همه تشکر می‌کنم.

تعداد 540 تا چکیده مقاله به این همایش رسید که این چکیده‌ها را کمیته‌های علمی مورد داوری و ارزیابی قرار داد. از این 540 تا 420 مورد پذیرفته شد و قرار شد از صاحبان آن‌ها اصل مقاله درخواست شود. نامه‌نگاری شد و دویست و پنجاه اصل مقاله دریافت شد.  این مقالات داوری شدند، حدود 155 مقاله مورد پذیرش قرار گرفت. از این 155 مقاله، 79 مقاله به صورت ارائه شفایی خواهد بود و 76 مورد هم به صورت پوستر ارائه خواهد شد.

تعدادی مهمان خارجی داریم که هم به صورت سخنرانی و هم به صورت ارائه مقاله از کشورهای مختلف اسلامی و کشورهای اروپایی هستند. به ویژه کشور فرانسه مهمانان متعددی تشریف آوردند که باید اینجا تشکر کرد از سفارت کشور فرانسه در تهران که در آمدن این مهمانان همکاری کردند و از حضور آنان در این همایش حمایت کردند.

مقالات در چهار تا پنل و بیست و چهار تا سشن (session) اجرا  و در طی دو روز ارائه خواهد شد. مجموعه مقالات به صورت کتابچه در دو جلد چاپ شده است، بیش از هزار و صد صفحه مقاله است که آماده‌ی تحویل به صاحبان این مقالات است که بعد از همایش ان شاء الله دبیرخانه همایش این‌ها را تحویل خواهد داد. ظاهرًا سی دی ابسترکت (Abstract) هم تحویل صاحبان مقاله و همچنین مدعوین خواهد شد. اما این پروسیدینگ(Proceeding) در حد محدودی چاپ شده است و مخصوص صاحبان مقاله است.  و این را ما خواهش کردیم که اگر بشود به صورت سی دی مجموعه مقالات در اختیار همه قرار ‌گیرد. این گزارش مختصری بود از تعداد مقالات و استقبالی که صاحب‌نظران و پژوهشگران کردند.

من از همه آن‌ها تشکر می‌کنم و به طور خاص از کمیته علمی و داوران تشکر می‌کنم که کمک کردند برنامه همایش را تدوین کنیم.  

اما چه شد که این همایش را برنامه ریزی کردیم؟ و یا  موسسه آینده پژوهی جهان اسلام این همایش را برنامه‌ریزی کرد؟ دلیل عمده این بود که جهان اسلام درگیر بحران‌های شدید و زیادی است و قرار بر این شد که این بحران‌ها مورد مداقه و بررسی و تبیین قرار گیرد. هم کانون‌شناسی بحران‌ها، هم گونه‌شناسی و هم ریشه‌‌شناسی بحران‌ها هم  بازتاب‌های فضایی و جغرافیایی که این بحران‌ها از خود بر جا می‌گذارند و بلاخره راهبردها و راهکارهایی در جهت بحران‌زدایی از جهان اسلام است.  

مسئله اصلی این است که جهان اسلام در این سنوات اخیر به شدت درگیر این بحران‌هاست. بخصوص بخش مرکزی جهان اسلام و این بحران‌ها هم ماهیت ژئوپلیتیکی دارند. جهان اسلام در حال تبدیل‌شدن به سرزمین سوخته می‌شود. نظریه‌ی سرزمین سوخته را من دارم ارائه می‌کنم که متاسفانه جهان اسلام به سوی یک سرزمین سوخته پیش می‌رود. و این برای این است که مسئولین سیاسی دنیا اسلام، حوزه‌های علمی جهان اسلام و رهبران مذهبی و نخبگان سیاسی اجتماعی و فرهنگی به فکر بیفتند و شعور و آگاهی‌شان نسبت به حادثه‌ای که در دنیای اسلام دارد رخ می‌دهد و آن تبدیل شدن به سرزمین سوخته است جدی بگیرند. یک نئو کلونیالیزم جدیدی در دنیا در حال شکل گرفتن است که هزینه‌اش را باید دنیای اسلام در آینده بدهد. و من خواهش می‌کنم به این مسئله توجه جدی شود. از شرق تا غرب دنیای اسلام؛ بعضی جاها خیلی شدید و بعضی جاها کمتر.

 بنابراین لازم است همه به این مسئله توجه کنند. و در این راستا لازم است که گفتمان کلیشه‌ای و سنتی را یک مقدار کنار بگذاریم، نه اینکه اصلا نادیده بگیریم  و رد کنیم، بلکه کمتر به آن توجه کنیم.

اینکه فرافکنی کنیم بحران‌های جهان اسلام، گرفتاری‌های جهان اسلام، منشا‌ آن غرب است یا شرق است، استعمار است، دشمنان است، چه و چه است، این فرافکنی‌ها مشکل را حل نمی‌کند. نه اینکه این‌ها نباشد وقتی مداخله‌گر وارد می‌شود و نفوذ پیدا می‌کند و بازیگران سیستم را به جان هم می‌اندازد. ریشه این اول از خود درون جهان اسلام آغاز می‌شود. اول باید دید که مسلمانان خودشان چه مشکلی دارند که راه باز می‌شود و دیگران مداخله می‌کنند؟ به‌جای فرافکنی، خویش‌انتقادی کنیم. نمی‌گویم مداخله‌گران بی‌نقش نیستند، مداخله‌گران نقش اصلی را دارند. اما قبل از آن زمینه را خود مسلمانان ایجاد می‌کنند. یک مقدار باید دنبال الگوهای تحلیلی جدید باشیم برای دنیای اسلام. از خودمان شروع کنیم ببینید ما چه می‌کنیم که بسترهای نفوذ و مداخله بازیگران فراهم می‌شود؟ و گرفتاری برای دنیای اسلام ایجاد می‌شود.

نکته دوم اینکه چرا عنوان این بحران‌ها راگذاشتیم بحران‌های ژئوپلیتیکی؟ دقیقاً بخاطر اینکه بحران‌ها فلسفه‌ی جغرافیایی دارند. شما کمتر پدیده‌ی سیاسی، کمتر مسئله سیاسی چه در سطح داخلی کشورها و چه در سطح خارجی و بین‌المللی می‌توانید پیدا کنید که منشا جغرافیایی نداشته باشد. و یک ارزش و یک پدیده و یک عامل جغرافیایی در آفرینش آن چه به طور مستقیم و چه به طور غیر مستقیم نقش نداشته باشد. به عبارتی بحران‌ها و مسئله‌هایی که شما دارید عمدتا و قریب به یقین عرض می‌کنم که این‌ها ماهیت ژئوپلیتیکی دارند و فلسفه‌ی جغرافیایی دارند و نتیجه تلاقی سه مولفه‌ی جغرافیا، سیاست و قدرت هستند. این را ما باید بدانیم باز عرض می‌کنم که به ندرت شما رویداد سیاسی  پیدا می‌کنید که منشا‌ جغرافیایی و ژئوپلیتیکی نداشته باشد. چه در داخل کشورها و چه در خارج کشورها، چه در حوزه‌ی سیاست داخلی و چه در حوزه سیاست خارجی. حتی شهردار لندن وقتی عوض می‌شود این فلسفه ژئوپلیتیکی دارد چه برسد به موضوعات دیگر، بنابراین حواس خود را جمع کنید.

آقای رئیس مجلس ما دیروز مصاحبه‌ای یا گفته‌ای از ایشان در روزنامه اطلاعات چاپ شده بود که گفته بودند بازیگران در منطقه آن‌قدر زیاد شدند که تحلیل‌های سیاسی سخت شده است. من می‌خواهم بگویم نه، سخت نیست. مشکل این است که شما دانش‌تان در زمینه ژئوپلیتیک ضعیف است و شما باید این بخش را تقویت کنید. من همیشه سر کلاس‌های ژئوپلیتیک به دانشجویان می‌گویم  که بر سردر کاخ‌های ریاست جمهوری، مجالس قانون‌گذاری، وزارتخانه‌ها بخصوص وزارتخانه خارجی و داخلی، آن‌هایی که ماهیت سیاسی دارند باید با خط درشت بنویسند: «کسی که ژئوپلیتیک نمی‌داند ورودش ممنوع».

امروز نمی‌شود شما کشورداری کنید و با ژئوپلیتیک آگاهی و آشنایی نداشته باشید. معنی آن این نیست حتماً ژئوپلیتیسین باشید. البته ژئوپلیتیکی که من امروز در موردش صحبت می‌کنم ژئوپلیتیک کلاسیک سنتی اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیست نیست که  در ذهن بسیاری از سیاست‌مداران و یا حتی متخصصین بین‌الملل وجود دارد. ژئوپلیتیک جدید مد نظر من  است. و اگر کسی می‌خواهد مفهوم ژئوپلیتیک جدید و فلسفه و ماهیت بداند من ارجاع می‌دهم به سایت شخصی خودم مراجعه کنند آنجا و با معنا و مفهوم ژئوپلیتیک آشنا شوید.

در این معنای جدید همه‌ی انسان‌ها موجوداتی ژئوپلیتیکی‌اند، چه در اندیشه و چه در عمل، چه در مقیاس فردی و چه در مقیاس گروهی، چه در مقیاس حکومتی، ملتی، سازه‌های انسانی و چه در مقایس سازمانی. همه موجوداتی ژئوپلیتیکی‌اند. (کسانی که به آن علاقه‌مند هستند بیشتر در این زمینه بدانند به سایت شخصی بنده می‌توانند مراجعه کنند).بنابراین امروز دنیایی نیست که ما نخواهیم و یا توجه نکنیم که بفهمیم، کشورداری  و تامین منافع ملی کشور بدون دانش ژئوپلیتیک امروز امکان‌پذیر نیست.

 و اما آخر ین عرضم چون وقت تمام است. دوستان آن‌هایی که دغدغه‌ی جهان اسلام دارند. توجه کنند که راه‌حل کاهش بحران‌ها و توسعه همزیستی و انسان گرایی و رویکردهای انسان‌گرایانه در دنیای اسلام موکول است به اینکه ما راهکار را از درون جهان اسلام جستجو کنیم. فرق نمی‌کند، ما دو تا شکاف استراتژیک رو به توسعه در دنیای اسلام داریم. 1- شکاف مذهبی. 2- شکاف قومی. و این ها سرچشمه‌ اصلی این بحران‌ها هستند و منشاآن اول به درون خود دنیای اسلام برمی‌گردد بعد به مداخله‌گران خارجی .

بنابراین از خود شروع کنیم. توصیه می‌کنم به تمام رهبران سیاسی، به تمام رهبران مذهبی و یک تعاملی مابین این دو گروه باید صورت گیرد و همچنین نخبگان سیاسی و اجتماعی و فرهنگی دنیای اسلام و همه‌ی بازیگران در عرصه‌های مختلف، آن‌هایی که دغدغه‌ی آرامش در جهان اسلام را دارند. باید بنشینیم از درون خودمان و با تعامل با یکدیگر مسئله‌ی دنیای اسلام را حل کنیم. با عرض پوزش و تشکر از حوصله‌ای که به خرج دادید.

جهت ارجاع دانشگاهی: حافظ نیا، محمدرضا. بحرانهای ژئوپلیتیکی جهان اسلام. سخنرانی در افتتاحیه همایش بین المللی بحرانهای ژئوپلیتیکی جهان اسلام. 24 آبان 1395