نگاهی به حضور کشورهای اسلامی در سومین اجلاس یک کمربند-یک جاده

امیرحسین اژدری؛ پژوهشگر مرکز آینده‌پژوهی جهان اسلام

مقدمه

ابتکار یک کمربند-یک جاده از پروژه­‌های بزرگ عصر کنونی به شمار می­‌رود. یکی از نتایج این ابتکار که ده سال از عمر آن می­‌گذرد، تقویت همکاری چین با بخش قابل توجهی از کشورها بوده است. این ابتکار یک کلان استراتژی است که هم بازیگران متعددی را در بر می­‌گیرد و هم در صورت تحقق پیامدهای مهمی بر نظام بین‌الملل از خود به جای خواهد گذاشت. چین به عنوان طراح و مجری یک کمربند-یک جاده تلاش می­‌کند جذابیت و اهمیت این ابتکار و نیز میزان پیشرفت آن را به نمایش بگذارد. از این رو، این کشور از سال 2017 تصمیم به برگزاری اجلاس کمربند-جاده گرفته است. در این اجلاس ضمن مروری بر پیشرفت­‌های تحقق یافته، موافقت­نامه­‌هایی در زمینه‌­های مختلف و به منظور پیشبرد ابتکار کمربند-جاده صورت می­‌گیرد. پکن در روزهای 25 و 26 مهر ماه میزبان سومین اجلاس کمربند-راه با حضور مشارکت ­کنندگانی در سطوح و کشورهای مختلف بود. این یادداشت ضمن معرفی اجمالی اجلاس، میزان مشارکت کشورها را بررسی و سپس دیدگاه­‌های دو گانه (خوش بینی-بد بینی) شکل گرفته نسبت به ابتکار کمربند-جاده را مشخص می‌­کند. در ادامه ضمن اشاره به برخی از همکاری­‌های صورت گرفته میان چین و کشورهای جهان اسلام ذیل این ابتکار، ادعا می­‌شود یکی از اهداف مهم برگزاری چنین اجلاس­‌هایی تلاش برای تقویت نماد ابتکار کمربند-جاده و در یک سطح کلان­تر، چهره چین در عرصه جهانی است که این تلاش در میان کشورهای جهان اسلام موفقیت آمیز بوده است.

اجلاس کمربند-جاده؛ معرفی و شرکت کنندگان

اجلاس “کمربند-جاده برای همکاری بین‌المللی” اجلاسی بین‌المللی با موضوع ابتکار کمربند جاده است که در حوزه­‌های زیرساخت، انرژی و منابع، ظرفیت تولید، تجارت و سرمایه­‌گذاری، و شناسایی پروژه­‌های اصلی مربوط به ابتکار برگزار می‌­شود. هدف از برگزاری این اجلاس فراهم نمودن فرصتی جهت امضاء موافقت­نامه­‌های همکاری با کشورها و سازمان‌­های بین‌المللی ذیل حوزه‌­های همکاری مالی، علمی، فناوری، و حفاظت از محیط زیست است. یکی دیگر از اهداف این اجلاس تقویت مبادلات و آموزش استعدادها است. در این نشست علاوه­ بر مقامات رسمی، افراد دارای حسن شهرت در حوزه مربوطه از جمله پژوهشگران ابتکار یک کمربند-یک جاده شرکت می‌­کنند. اولین دوره این اجلاس در سال 2017 و دومین دوره نیز در سال 2019 برگزار شد. پس از نزدیک به 4 سال در تاریخ‌­های 25 و 26 مهر ماه (17 و 18 اکتبر) سومین اجلاس برگزار شد. اجلاس اخیر متشکل از سه نشست اصلی شامل اتصالات، توسعه سبز، و اقتصاد دیجیتال و شش نشست فرعی شامل اتصال تجاری، ارتباطات مردم-مردم، تبادلات میان اندیشکده‌­ها، جاده ابریشم پاک[1]، همکاری محلی، و همکاری دریایی بود. در این اجلاس سطوح مختلفی از مقامات کشورها به دعوت دولت چین شرکت می­‌کنند. در سال 2017، 20 نفر از رهبران کشورها در اجلاس شرکت کردند که این عدد به 37 نفر در اجلاس بعدی در سال 2019 رسید. در اجلاس اخیر بیش از 4000 نفر به نمایندگی از  130 کشور حاضر شدند که از این تعداد مشارکت 23 کشور در سطح رئیس دولت بود. عوامل بین‌المللی همچون بحران اوکراین و غزه در کاهش تعداد حضور سران مؤثر بوده‌­اند. هر چند دیوید ساکس[2]، بر این باور است که حضور کم رنگ­تر رؤسای دولت­‌ها به چالش­‌های ناشی از اجرای پروژه‌­های ابتکار یک کمربند-یک جاده برمی­‌گردد. روسیه و پاکستان کشورهایی هستند که همواره در بالاترین سطح شرکت کرده‌­اند. در میان کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا، امارات متحده عربی و مصر حضوری فعال داشته­‌اند اما سطح حضور آن­‌ها در اجلاس اخیر  در مقایسه با دومین اجلاس تنزل داشته است که به نظر می­‌رسد دلیل آن همزمانی با بحران غزه بوده است. از ایران، شهردار تهران در این اجلاس شرکت کرده است. در میان کشورهای آسیای مرکزی، ترکمنستان، قزاقزستان، و ازبکستان بر خلاف قرقیزستان و تاجیکستان در سطوح عالی شرکت کرده­‌اند. کشورهای اروپایی اما، استقبال چندانی از این اجلاس نکرده‌­اند. تنها صربستان و مجارستان در میان کشورهای اروپایی در هر سه اجلاس شرکت کرده‌­اند و 4 کشور یونان، ایتالیا، جمهوری چک، و سوئیس بر خلاف دوره قبل در اجلاس اخیر حضور نداشتند. در میان سازمان­‌های بین‌المللی، دبیرکل سازمان ملل متحد در هر سه اجلاس شرکت کرده است اما رئیس صندوق بین المللی پول برای نخستین بار شرکت نکرده بود. با بررسی روند مشارکت کنندگان در سه اجلاس برگزار شده، می­‌توان تا حدودی به جایگاه ابتکار یک کمربند-یک جاده در میان بازیگران بین‌المللی پی برد. ابتکار یک کمربند-یک جاده از جایگاه مناسبی در میان کشورهای در حال توسعه برخوردار است. به عبارت دیگر، چین به خوبی توانسته است با این ابتکار حضور خود در بسیاری از کشورهای در حال توسعه را تقویت کند. در عوض، کشورهای توسعه یافته به همراه متحدان خود نگاه تردیدآمیزی نسبت به این ابتکار داشته و تمایلی نسبت به مشارکت فعال در این پروژه از خود نشان نمی­‌دهند.

ابتکار یک کمربند-یک جاده؛ در میانه خوش بینی و بد بینی

خبرگزاری دولتی شینهوا در تحلیلی دو رویکرد کلیدی «برد-برد» و «برد-باخت» منطبق با واکنش دولت‌­ها نسبت به ابتکار یک کمربند-یک جاده ارائه می­‌دهد. استدلال طرفداران رویکرد اولی آن است که  چین به ‌عنوان کشوری با رشد اقتصادی سریع، دانش لازم برای دستیابی به رشد جهشی از طریق اتصال را دارد و این  برای بسیاری از کشورهای در حال توسعه همان چیزی است که برای عبور از بزرگ‌ترین گلوگاه توسعه نیاز دارند. یکی از نمونه‌­های موفق 28 پروژه نیروگاهی، اعم از بادی و خورشیدی سرمایه‌گذاری شده توسط چین در بخش سبز پاکستان است که به طور بالقوه نزدیک به 9000 شغل ایجاد کرده و ارزش تولید شده ناشی از آن  حدود 40 میلیون دلار است. رویکرد دوم بر پایه نگاه منفی به ابتکار با استدلال به دام انداختن کشورهای عضو در تله بدهی، تحمیل شرایط غیر شفاف و آسیب زدن به محیط زیست است. طبق این رویکرد، رقابت جایی است که یک طرف برنده و طرف دیگر بازنده است. واکنش آمریکا مثال مناسبی از این رویکرد است. ایالات متحده آمریکا که از گسترش نفوذ جهانی ابتکار یک کمربند-یک جاده نگران شده است، تلاش می­کند تا رقابت‌های ژئوپلیتیکی را با مشارکت برای زیرساخت و سرمایه‌گذاری جهانی به منظور جلب توجه سازماندهی کند که کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا نمونه‌­ای از این تلاش به شمار می‌­رود. چنین طرح‌هایی که توسط قدرت‌های غربی دنبال می‌شوند علاقه کمتری به کنار گذاشتن اختلافات دارند و این ایده واگرایانه باعث می­‌شود همه تلاش‌ها برای جستجوی توسعه مشترک از طریق همکاری با مشکل مواجه شود.

پروژه­‌های یک کمربند-یک جاده و جهان اسلام

در سومین اجلاس کمربند-جاده از همکاری­‌های صورت گرفته میان چین و دولت‌­های عضو ذیل ابتکار رونمایی شد. جدول زیر برخی از همکاری­‌های صورت گرفته میان چین و کشورهای جهان اسلام را نشان می­‌دهد.

براساس جدول بالا و فارغ از پیامدهای ناشی از ابتکار یک کمربند-یک جاده در سایر حوزه­‌ها، اتصالات، توسعه سبز، و اقتصاد دیجیتال که از محورهای مهم ابتکار به شمار می­‌روند، بیشترین زمینه همکاری چین با کشورهای جهان اسلام عضو ابتکار (همانند سایر اعضا) را به خود اختصاص داده‌­اند. چین به عنوان یک قدرت بیرونی تلاش می­‌کند در چارچوب ابتکار یک کمربند-یک جاده مناسبات جدیدی با کشورهای جهان اسلام تعریف کند چرا که در طول سال­‌های گذشته این کشورها تجربه خوبی در مواجهه با قدرت­‌های خارجی نداشته‌­اند. چین، اما سعی می‌­کند در کنار انرژی، در حوزه­‌های جدید با این مجموعه از کشورها همکاری­‌هایی با نتیجه برد-برد داشته باشد. این همکاری همانطور که در بالا اشاره شد صرفاً به حوزه انرژی و یا نظامی (همانند کشورهای غربی) محدود نمی­‌شود بلکه زمینه‌­های نوین و پایه‌­ای را شامل می­‌شود که می‌­تواند به کشورهای جهان اسلام در مسیر توسعه کمک نماید.

نتیجه­‌گیری

سیاست خارجی چین از ظرافت و پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است. این کشور ذیل چارچوب­‌های مختلف روابط متعددی در سطوح گوناگون دنبال می­‌کند که در نهایت در یک جهت مشخص قرار می­‌گیرند. به عنوان مثال، برای بررسی روابط دو جانبه ایران و چین باید دیپلماسی مشارکت و ابتکار را از جمله عوامل مهم در نظر گرفت. ابتکار کمربند-جاده از بزرگ‌ترین پروژه‌­های عصر حاضر به شمار می­‌رود. از زمان اعلام این ابتکار، کشورهای مختلف مواضع متفاوتی نسبت آن دنبال کرده‌­اند. به نظر می­‌رسد چین، در کنار توسعه سخت افزاری، توسعه نرم‌افزاری ابتکار را نیز در دستور کار خود قرار داده است. به عبارت دیگر، چین سعی می­‌کند با برگزاری چنین اجلاس‌­هایی ضمن اعلام جدیت خود در پیشبرد ابتکار، با تبلیغات منفی صورت گرفته مقابله کند. کشورهای جهان اسلام با توجه به تجارب تاریخی، نیل به توسعه، و موقعیت ژئوپلتیکی از این ابتکار استقبال کرده‌­اند. با این وجود، در میان کشورهای جهان اسلام، پاکستان اولاً، از مهم‌­ترین جایگاه برخوردار است و دوماً، بیش­ترین موافقت­نامه­‌های همکاری ذیل ابتکار را به امضا رسانیده است. همین واقعیت سبب شده تا پاکستان در هر سه اجلاس برگزار شده در بالاترین سطح شرکت کند. کشورهای عربی در کنار جایگاه انفرادی ذیل ابتکار، از طریق نهادهایی همچون شورای همکاری خلیج فارس در حال تلاش برای تقویت جایگاه خود در ابتکار یک کمربند-یک جاده هستند؛ همانند برگزاری نشست وزیر بازرگانی چین با همتایان خود در شورای همکاری خلیج فارس به فاصله چهار روز پس از سومین اجلاس که بر سر تقویت همکاری‌­های اقتصادی در چارچوب ابتکار مذاکره کردند. در مجموع، واکنش دولت­‌های جهان اسلام به ابتکار یک کمربند-یک جاده را می­‌توان مثبت تلقی کرد و در میان این کشورها همانطور که اشاره شد پاکستان و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس تاکنون بیشترین بهره را برده­‌اند. به بیان دیگر، چین نه تنها در زمینه پروژه‌­های فنی بلکه در حوزه برند مربوط به ابتکار یک کمربند-یک جاده در میان کشورهای جهان اسلام با چالشی مواجه نبوده است.

[1] – عاری از فساد

[2] – David Sacks

پی‌نوشت: منابع این یادداشت نزد پژوهشگر محفوظ است.