رضا ستوده، کارشناس ارشد روابط بینالملل
مقدمه
بعد از سقوط حزب بعث در عراق، راهپیمایی اربعین با شور و حالی دیگر برگزار می‌شود و طی این سال‌ها اربعین حسینی به بزرگترین همایش انسانی دنیا تبدیل شده است و از نظر جمعیت شرکت کننده از کنگرۀ عظیم حج پیشی گرفته است. راهپیمایی اربعین دارای ظرفیت‌هایی است که میتواند میان ملت‌های سراسر دنیا با هر دین و مذهبی اتحاد ایجاد کند. این ظرفیت‌ها که براساس آموزه‌ها و اندیشه‌های شیعیان و منطبق بر عقلانیت و انسانیت می‌باشد، میتواند پیام و خواستۀ هر انسان آزاده‌ای در تمام جهان باشد. راهپیمایی که در فرهنگ‌های مختلف یک حرکت انقلابی و سیاسی به شمار می‌آید و سبب تحولات عمیق در کشورهای دنیا شده است، توانسته با تکیه بر همین الگو به یکی از بزرگترین اجتماعات فارغ از هرگونه گرایش سیاسی و تفرقه افکنانه‌ای طی چند سال گذشته تبدیل شود و در یکی از متشنج‌ترین کشورهای جهان باشکوه‌ترین و آرا‌م‌ترین راهپیمایی و اجتماع تاریخ جهان را برگزار کند. از این رو هر سال با شروع راهپیمایی اربعین و حرکت جمعیت عظیم شیعیان به سمت عراق توجه تحلیلگران، رسانه‌ها و حتی سیاستمداران منطقهای و بین‌المللی را به خود جلب می‌کند. در سالیان اخیر این رویداد به دلیل اینکه ابعاد فرهنگی، مذهبی، سیاسی، جغرافیایی و … را در خود جای داده است، از اهمیت ژئوپلیتیک و ژئوکالچر برخوردار بوده است. در همین راستا هدف از این نوشتار بررسی همزمان اثرگذاری راهپیمایی اربعین بر ژئوپلیتیک و ژئوکالچر شیعه می باشد.
1- ژئوپلیتیک شیعه
هر چند مفهوم ژئوپلیتیک شیعه برای نخستین بار توسط دشمنان شیعیان جهت مقابله با آنها و شیعه هراسی به کار گرفته شده است، اما شیعیان توانسته‌اند طی تحولات صورت گرفته در چند دهۀ اخیر با استفاده از مؤلفه‌های موجود به بازسازی اندیشه‌های دینی خود با محوریت هویت شیعی بپردازند و با استفاده از ارزش‌ها و آموزههایی مانند عاشورا، اربعین و غیره ژئوپلیتیک شیعه را به معنای واقعی خود در منطقه شکل دهند. به هر روی ژئوپلیتیک شیعه، به مفهوم امتداد جغرافیای سیاسی شیعیان در کشورهای مختلف منطقه است(1).
با توجه به خصوصیات ژئوپلیتیکی کشورهای واقع در حوزۀ ژئوپلیتیک شیعه، ساختار طبیعی و انسانی ژئوپلیتیک شیعه، خصلت‌هایی به آن بخشیده که به منزلۀ یک واحد کارکردی فعال و مؤثر در نظام جهانی عمل می‌کند. ویژگیهایی مانند منابع، جمعیت، وضعیت استراتژیک، موقعیت جغرافیایی و نظایر آن، منطقه را در مسائل مهم جهانی نظیر انرژی، عملیات و راهبرد نظامی، اندیشۀ دینی، امنیت بین‌المللی، تجارت جهانی و … درگیر کرده است. همچنین تشیع یک عامل ژئوپلیتیکی به شمار می‌رود؛ زیرا قسمت عمده‌ای از پیروان این مذهب در مناطقی استقرار دارند که بر روابط قدرت در سطح ملی، منطقهای و بین‌المللی بسیار اثرگذار می‌باشند. به عنوان مثال بیش از 70 درصد منابع هیدروکربنی هارتلند انرژی جهان در مناطق شیعه نشین غرب آسیا و زیرسیستم خلیج فارس واقع شده است.
ارزیابی نگرش‌های مختلف در مورد ظهور ژئوپلیتیک شیعه نشان می‌دهد که از یکسو این موضوع، پروسه‌ای است که به دلیل محرومیت‌ها و فشارهای سیاسی-اجتماعی شیعیان عرب و افزایش خود آگاهی آنان و تلاش برای بهبود شرایط موجود زندگی‌شان از طریق باز تولید گفتمان هویتی تشیع شکل گرفته است. از سوی دیگر تأکید بر ظهور ژئوپلیتیک تشیع توسط محور غربی- عبری و عربی، پروژه‌ای است که از طریق آن درصدد حفظ وضع موجود و مقابله با احیای شیعیان، اشاعه نفوذ آنها و در نهایت تشدید شیعه هراسی به منظور حفظ منافع خود و مقابله با قدرت و جایگاه محور مقاومت و در رأس آن جمهوری اسلامی ایران است. به بیان دیگر ژئوپلیتیک شیعه بر اساس دو رویکرد گفتمان ژئوپلیتیک سلطه و مقاومت قابل تبیین است. در ژئوپلیتیک سلطه، شکل‌گیری و بازنمایی هویت و سیاسی شدن شیعیان و ظهور ژئوپلیتیک نوین تشیع در منطقه به عنوان رابطه‌ای کنشمند و متقابل میان قدرت، سیاست و جغرافیا و پروژه‌ای در راستای منافع بازیگران منطقهای و فرامنطقه‌ای تفسیر شده است. اما در قالب ژئوپلیتیک مقاومت، احیای شیعیان در بستر یک جنبش اجتماعی نیروهای منزوی و محروم جوامع منطقه جهت گذار به شرایط مطلوب تببین می‌گردد.
جمعیت رو به افزایش شیعیان، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، سقوط حزب بعث و قدرت‌یابی شیعیان در عراق و جنگ داخلی در لبنان، تفکر شیعی را به عنوان یک عامل ژئوپلیتیکی در خط مقدم صحنۀ بین‌المللی قرار داده است(2). در واقع کمربندی از تشیع، حیات ژئواکونومیک، ژئوپلیتیک، ژئوکاچلر و ژئواستراتژیک جهان اسلام را در بر می‌گیرد و بخش‌هایی از لبنان، سوریه، عراق، عربستان، کویت، بحرین، ایران، آذربایجان، افغانستان، پاکستان و هندوستان را می‌پوشاند.
1-1- اهمیت موقعیت ژئوپلیتیکی شیعه
جایگاه و منزلت شیعیان در منطقه به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک آنان در غرب آسیا است. به بیان دیگر موقعیت جغرافیایی استقرار شیعیان یا ژئوپلیتیک شیعه در منطقه غرب آسیا کمربندی استراتژیک، اقتصادی و سیاسی در منطقه محسوب می‌شود، زیرا شیعیان در قلب بزرگترین منطقه نفت خیز غرب آسیا که 75 درصد از ذخایر نفتی جهان را در اختیار دارد، قرار گرفته‌اند و با اکثریت جمعیت شیعی ایران، عراق و آذربایجان بر 30درصد ذخایر نفتی دنیا دسترسی دارند که اگر قسمت شیعه نشین شرق عربستان به این ارقام اضافه شود این مقدار به 50 درصد می‌رسد(3).
1-2- وزن ژئوپلیتیکی شیعه
وزن ژئوپلیتیکی عبارت است از ثقل نیروها و عوامل مثبت و منفی در قدرت ملی یک کشور(4). وزن ژئوپلیتیکی را می‌توان به نهادهای بین المللی، تشکل‌ها و گروه‌ها اعم از مذهبی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز اختصاص داد به‌طوری که در مذهب شیعه عوامل مثبت و منفی وجود دارد که میتواند حوزۀ نفوذ و قلمرو آن را در سطح جهانی نشان دهد. با توجه به اینکه وزن ژئوپلیتیکی رابطه‌ای مستقیم با منزلت ژئوپلیتیکی دارد، افزایش وزن ژئوپلیتیکی یعنی استفادۀ درست از عوامل مثبت و کاهش عوامل منفی.
وزن ژئوپلیتیک شیعه در سطح منطقهای و بین‌المللی زمانی افزایش می‌یابد که از عوامل ژئوپلیتیکی خاص خود مانند منبع تأمین انرژی و آب، مراکز و مؤسسات تاریخی، دینی، توریستی بهره برده و آموزههایی با تأثیر جهانی مانند پیادهروی اربعین را در راستای ایفای نقش در تحولات منطقه و جهان به کار گیرد. در ارتباط با شیعیان توجه به دو مسئله ضروری است: نخست آنکه شیعه به عنوان یک مذهب، به هیچ وجه محلی و منطقهای نیست، بلکه از اندیشه‌ای جهانی و عالم‌گرا برخوردار است و زمینه‌های حضور آن در نقاط مختلف جهان وجود دارد(5). در همین راستا آنچه مشهود است، چنین می‌باشد که رویداد راهپیمایی اربعین این قابلیت را دارد که موجب افزایش وزن ژئوپلیتیک شیعیان شده و به تبع منزلت و اعتبار عمومی آن را میان دیگر مذاهب افزایش دهد.
1-2-1- راهپیمایی اربعین و ارتقاء وزن ژئوپلیتیکی شیعه
مذهب شیعه با توجه به اندیشه‌ها و آموزه‌ها و اعتقادات خود ضمن دعوت از دیگران برای آرامش، همزیستی و صلح، همواره با نظام سلطه و استعمار مبارزه کرده است. در واقع تشیع با خردگرایی ذاتی خود عدالت طلبی و صلح خواهی، تکیه بر ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی موجود، درک هوشمندانه از شرایط منطقهای و جهانی و تعامل مؤثر در سه حوزۀ شیعی، اسلامی و جهانی میتواند ضمن تحکیم جایگاه تاریخی خود از منافع و امنیت شیعیان منطقه در عصر سیاهی و تباهی دفاع نماید.” فرانسوا توال” بر این واقعیت ژئوپلیتیکی پیچیده با صراحت صحه می‌گذارد و می‌گوید: «از این به بعد در خاورمیانه و خاور نزدیک چه در سیاست داخلی و چه در روابط خارجی، هیچ چیز بدون توجه به واقعیت‌های شیعی انجام نخواهد پذیرفت»(6).
جنبش‌های شیعه امروزه استراتژی‌های سیاسی فوق العاده اصیلی ابداع کرده‌اند که اغلب موجب شگفتی و حیرت دنیای اسلام و غرب شده است. نمونۀ بارز آن در سال‌های اخیر را می‌توان راهپیمایی اربعین دانست که نقش بسیار زیادی در قدرت و اتحاد شیعیان در منطقه و جهان و همچنین قدرت نمایی آنها در مقابل گروه‌های تکفیری داشته است. در شرایط کنونی کربلا به عنوان مرکز مقدس برای تجمع شیعیان از اقصی نقاط جهان میتواند موجب وحدت و یکپارچگی و تقویت روحیۀ جهاد و شهادت میان شیعه شده و آرمان‌های شیعه را فارغ از قید و بندهای قومی و منطقهای در پیوند با ژئوپلیتیک شیعه دنبال کند و همواره موجب تقویت سیاسی-معنوی شیعه و حتی اسلام گردد. مراسم اربعین حسینی در کربلا در چند سال اخیر جزء بزرگترین اجتماعات مسالمت‌آمیز بشری بوده است و هر سال بر تعداد شرکت کنندگان و همچنین تعداد کشورها و مذاهب دیگر نیز در این مراسم افزوده می‌شود که این امر موجب اتحاد و ایجاد یک نماد صلح جهانی میان مسلمانان و شیعیان گردیده است.
2- ژئوکالچر شیعه
والرشتاین نظریهپرداز روابط بینالملل بر آن است که کشمکش‌های بین‌المللی دیگر صرفاً ابعاد نظامی ندارند، بلکه واجد ابعاد فرهنگ و معنوی نیز هستند. والرشتاین ژئوکالچر را زیر بنای ژئوپلیتیک قلمداد می‌کند. در این ادبیات همانطور که عوامل جغرافیایی در فرایندهای سیاسی نقش داشته و مفهوم قدرت را تحت تأثیر قرار می‌دهند، به همان ترتیب مقوله فرهنگ و مذهب را نیز به‌عنوان یک پدیده اجتماعی متأثر ساخته و از آن تأثیر می‌گیرند. امروزه با اهمیت دادن به مقوله فرهنگ و مذهب، نیروهای اجتماعی، به نوعی از بسیج اجتماعی می‌پردازند که مبتنی بر هویت‌های جمعی است و توانسته‌اند با همبستگی، جنبش‌های نوین فراملی را رقم بزنند. این جنبش‌ها، بر جنبه‌هایی نظیر فرهنگ، مذهب، ارتباطات و هویت جمعی تأکید دارند(7). شکل‌گیری نیروهای اجتماعی، فرهنگی و مذهبی و توانایی که این نیروها برای تأثیرگذاری بر رویدادهای سیاسی، فرهنگی و … در سطح منطقهای و بین‌المللی دارند، موضوعی است که به صورت موردی بهتر می‌توان در خصوص آن تمرکز داشت و مصداق آن را می‌توان در راهپیمایی اربعین جستجو کرد.
راهپیمایی اربعین به‌عنوان یک جنبش فراملی، بر هویت جمعی فرهنگی و مذهبی استوار شده است. وجود شکاف‌های متعدد فرهنگی و مذهبی در جهان اسلام سبب تقویت عناصر واگرایی شده است. به همین ترتیب همبستگی در زیرسیستم ژئوکالچر شیعه نیز طی سال‌های زیادی مورد اهمال واقع شده است(8). با این حال ضرورت تمرکز بر فرهنگ و هویت با پدیده‌های اجتماعی بیشتر قابل تمرکز است. توجه به رابطه ژئوکالچر و راهپیمایی اربعین در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است.
آنچه که راهپیمایی اربعین را از منظر ژئوکالچر شیعه دارای اهمیت می‌کند، چنین است که شرکت کنندگان این رویداد عظیم هویت شیعی را عنصر مشترک میان خود با ملیت‌های گوناگون می‌دانند و تقویت آن را با پدیده‌ای مردمی همچون راهپیمایی اربعین، عامل همبستگی و همچنین مسبب و تسریعبخش در شکل‌گیری جغرافیای فرهنگی شیعه مؤثر تلقی کرده و بر نقش خود به عنوان کنشگران جامعه بین‌المللی در به وجود آمدن حوزه هویت‌گرای نوین شیعی باور دارند. بدینسان، راهپیمایی اربعین عاملی است در پیوند مذهبی و فرهنگی بین جوامع تشیع با ملیت‌ها و قومیت‌های متفاوت به گونه‌ای که شیعه امروزه به عنوان گروهی فراملی کنشگری قابل توجه‌ای در سطوح منطقهای و فرامنطقه‌ای دارد و در نهایت منجر به شکل‌گیری و گسترش ژئوکالچر شیعه شده است.
2-1- ایجاد قدرت نرم شیعه در پرتوی راهپیمایی اربعین
راهپیمایی اربعین به عنوان یکی از مناسک اجتماعی عظیم جهان اسلام در دنیای پر از التهاب امروز، جلوه‌ای یافته است که به عنوان یک منسک فراقومی، فرازبانی، فراملی و حتی فرا دینی تجلی یافته و اقوام، زبان‌ها و ملیت‌های مختلف را خطاب قرار می‌دهد. از جمله آثار راهپیمایی اربعین کسب پرستیژ تشیع در بستر ژئوکالچر شیعه است. نظریه پردازان رئالیست روابط بینالملل، پرستیژ را نشان دادن قدرت واحدها، مردم و کشورها به قدرت مقابل برای ایجاد بازدارندگی می‌دانند. از این‌رو، راهپیمایی اربعین پرستیژ جدید در عرصه بینالملل برای شیعیان به وجود آورده است. با در نظر گرفتن شرایط و اوضاع سیاسی – اجتماعی منطقه اهمیت و حساسیت این رویداد بیشتر می‌شود. عراق به عنوان کشور میزبان راهپیمایی اربعین در قلب بحران منطقه همچون وجود گروهای تروریستی- تکفیری و تنش‌های سیاسی است و جزء ناامنترین کشورهای منطقه به شمار می‌رود. اما با وجود چنین شرایطی، میلیون‌ها نفر از شیعیان از نقاط مختلف جهان راهی عراق میشوند و در این رویداد گرد هم می‌آیند.
از منظری دیگر راهپیمایی اربعین رسانه گویای فرهنگ ضد استکباری و ظلمستیزی شیعی است و بسیاری از تحلیلگران، حضور سیل عظیم مردم در این مراسم را قدرت نمایی نرم جهان تشیع ارزیابی می‌کنند. به نحوی که گروه‌های قومی مختلف همچون فارس، عرب، کرد، ترک و … از کشورهای مختلف با وجود سیاست‌های رسانه‌ای غرب با وحدت دینی و مذهبی بدون هیچگونه مشکل در راهپیمایی شرکت می‌کنند و انسجام خود را به جهان معرفی می‌کنند. این مهم نشان می‌دهد ظرفیت بازیگری در جهان تشیع فراتر از مرزها به حوزه‌های فرا سرزمینی نیز تسری یافته است. بدین گونه که شیعیان از بازیگران متفرق جدا شده با مرزهای دولت- ملت در حال تبدیل شدن به یک واحد فرهنگی-مذهبی مستقل هستند.
در مجموع باید توجه داشت که راهپیمایی اربعین هر سال با استقبال بیشتری همراه بوده و از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های بالایی برای ارتقاء جایگاه منطقهای شیعیان برخوردار می‌باشد و در صورت بهره‌گیری از آنها میتواند دورنمای روشنی در نقش شیعیان برای ایجاد اتحاد میان مسلمان و حتی ملت‌های جهان داشته باشد. در پایان می‌توان آثار ژئوپلیتیکی و ژئوکالچری راهپیمایی اربعین را به شرح ذیل بیان کرد:
- افزایش وزن زئوپلیتیکی شیعیان در منطقه و نظام بینالملل؛
- افزایش قدرت چانه‌زنی شیعیان در کشورهای منطقه؛
- نمایش منزلت و اقتدار شیعه؛
- ارتقای امنیت شیعیان؛
- جلوگیری از رشد و گسترش گروه‌های تندرو در جهان اسلام؛
- تقویت جهان شیعی درون جهان اسلام؛
- همگرایی دولت‌های شیعه در بستر همکاری منطقهای؛
- ایجاد قدرت بازدارندگی و نرم شیعه.
جمع بندی:
راهپیمایی عظیم اربعین حسینی در سالیان اخیر به عنوان حرکتی ژئوپلیتیکی و ژئوکالچری از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به گونه‌ای که با حضور میلیون‌ها نفر از کشورهای مختلف با قومیت‌های متنوع تصویر واقعی شیعه را به جهان نمایش می‌دهد. با وجود مشکلات فراوان همچون ناامنی‌های موجود در عراق، کارشکنی برخی از کشورهای منطقه به منظور ممانعت از حضور شیعیان در این رویداد، ضعف زیر ساختی عراق و … اما جوامع شیعه و دولت‌های آنها تلاش خود را برای برگزاری هرچه باشکوه‌تر این راهپیمایی انجام می‌دهند. راهپیمایی اربعین در کنار اهمیت دینی و مذهبی خود توانسته تأثیر مهمی بر ژئوپلیتیک و ژئوکالچر شیعه در سطح منطقه و فرامنطقه داشته باشد. به گونه‌ای که نه تنها وزن ژئوپلیتیکی شیعه را افزایش می‌دهد و قدرت چانه زنی، بازدارندگی و … آن را بالا برده است، بلکه از منظر ژئوکالچری نیز قدرت نرم و نفوذگذاری شیعه در بستر کنشگری منطقهای را گسترش می‌دهد. در نتیجه آنچه مهم است همگرایی هرچه بیشتر دولت‌های شیعه به منظور تسهیل انجام راهپیمایی اربعین، همکاری امنیتی در راستای خنثی‌سازی تهدیدهای ممکن، ارتقاء دیپلماسی عمومی به منظور ترویج فرهنگ پیاده روی اربعین و …. از جمله اقداماتی است که باعث می‌شود جایگاه ژئوپلیتکی و ژئوکالچر شیعه از طریق راهپمایی اربعین افزایش یابد.
***مسئولیت صحت و سقم مطلب موجود به عهده نویسنده است و انتشار آن به معنی تایید یا بیانگر دیدگاه مرکز آینده پژوهی جهان اسلام نیست.
