آفریقای بی‌ثبات؛ آیا جنگ های نیابتی جدیدی در راه است؟

مریم درخشنده، پژوهشگر مرکز آینده پژوهی جهان اسلام

پس از ناآرامی‌های اخیر در نیجر و نیجریه، به نظر می‌رسد سودان بستر جدید از بی‌ثباتی باشد. ورود بازیگران فرامنطقه‌ای و قدرت‌های جهانی به این عرصه نیز زمین بازی را پیچیده‌تر از گذشته کرده است.

در ساعات اولیه 26 ژوئیه 2023، گارد ریاست جمهوری نیجر کودتا نمود و رئیس جمهور منتخب کشور، محمد بازوم و خانواده‌اش را بازداشت کردند. افسران ارشد نیروهای دفاعی و امنیتی کشور حکومت نظامی به نام شورای ملی حفاظت از میهن (CNSP) را تشکیل دادند و در یک برنامه تلویزیونی انگیزه اقدامات خود را «تداوم وخامت اوضاع امنیتی» و «نابسامی شرایط اقتصادی و اجتماعی» اعلام نمودند. آنها با تعلیق کلیه نهادها، منع آمد و شد و بستن مرزهای زمینی و هوایی کشور، از قدرت‌های خارجی خواستند از هرگونه مداخله خودداری کنند که در غیر اینصورت پاسخ فوری خواهند داد.  

در واکنش به این بحران، محمد بازوم به عنوان اولین رئیس جمهور دموکراتیک نیجر، از استعفا خودداری نمود و از مردم نیجر خواست تا در برابر دستاوردهای دموکراتیک کشور که به سختی به دست آمده است مقاومت نمایند.

بحران نیجر بازتاب مجموعه‌ای از چالش‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی است. در لایه اول بحران‌های دولت ملی بستر کودتا را ایجاد نمود که شامل: طرح رئیس جمهور بازوم برای برکناری ژنرال عبدالرحمان تیچیانی، رئیس گارد ریاست‌جمهوری از سمت خود بود که موجب تسریع در روند این اقدامات گردید. همچنین آسیب پذیری ساختاری کشور از نظر تاریخی است؛ که با احتساب کودتای اخیر پنجمین کودتا را در تاریخ کشور از زمان استقلال رقم زده است. در بعد سوم اشاره به مجموعه‌ای از چالش‌های اقتصادی و امنیتی دارد که نیجر به عنوان یکی از فقیرترین کشورهای جهان با پایین‌ترین شاخص توسعه انسانی یاد می‌شود. خشکسالی‌های متوالی منجر به کمبود آب و ناامنی و بحران غذا در کشور گردیده است. همچنین کودتاهای متعدد در مناطق همجوار، کشور را با هجوم پناهندگان و آوارگان مواجه نموده است؛ بطوریکه تا 31 اوت سال 2022، تقریباً 294467 پناهنده و حدود 350000 آواره در کشور وجود داشته است. در آخر نیز مهمترین چالش امنیتی کشور گسترش تروریسم است. به عبارتی از هشت منطقه نیجر، پنج منطقه درگیر تهدیدات تروریسم و آشوب است. در قسمت‌های غربی، کشور با شورش داعش و گروهک تروریستی جماعت نصرت الاسلام والمسلمین (JNIM) وابسته به القاعده مواجه است. منطقه دیفا تحت تأثیر شورش های شاخه داعش در غرب آفریقا (ISWAP) و بوکوحرام قرار دارد. منطقه تاهوآ و تیلابری  شاهد راهزنی داعش ساحل است. در منطقه مارادی که در امتداد مرز جنوبی با نیجریه است، باندهای راهزنی سازمان یافته فعال می‌باشند. منطقه آگادز نیز به دلیل منایع غنی از طلا، مسیر قاچاقچیان مواد مخدر، باندهای جنایتکار و راهزنان سازمان یافته است.

در لایه دوم از بعد منطقه‌ای، اشاره به سونامی کودتاهای متعددی دارد که در هزاره سوم منطقه آفریقا را در برگرفته است. کودتا در این منطقه به ویژه از سال 2020 در سراسر ساحل، زنجیره دومینویی از کشورها را از گینه در اقیانوس اطلس تا سودان در شرق و نزدیکی دریای سرخ را پوشش می‌دهد. این کمربند کودتا در سراسر ساحل به عنوان کمربندی استراتژیک متشکل از کشورهای بحران‌زده از ساحلی به ساحل دیگر عبور می‌کند و به طولانی ترین دالان حکومت نظامی روی زمین تبدیل شده است. از سال 2020 این منطقه تا کنون هفت کودتای نظامی در کشورهای مالی، بورکینافاسو، گینه، سودان و چاد را تجربه نموده که منطقه را دچار بی‌ثباتی و گسترش تروریسم نموده است.  

لایه سوم کودتا نیز در سطح بین‌المللی، کودتای نیجر نقطه عطفی در رقابت قدرت‌های بزرگ برای نفوذ در این کشور و غرب آفریقا است که ریشه در امنیت منطقه و پویایی‌های ژئوپلیتیکی دارد.

پس از کودتای مالی و بورکینافاسو، نیجر به یکی از شرکای اصلی فرانسه، ایالات متحده و اتحادیه اروپا در مبارزه با تروریسم، حمایت از دموکراسی با هدف ترویج صلح و امنیت در آفریقا و حفظ منافع تجاری و بازرگانی تبدیل شد. به عبارتی نیجر به عنوان “آخرین سنگر دموکراسی در ساحل”  و “آخرین سنگر در برابر تروریسم و نفوذ روسیه” بود. به طوریکه آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه که در ماه مارس از نیجر بازدید کرد، نیجر را متحد کلیدی غرب و به عنوان “الگوی انعطاف پذیری در همکاری و توسعه دموکراسی در منطقه یاد نمود .

در این راستا آفریقا به عنوان حیاط خلوت فرانسه، نفوذ خود را از طریق ایجاد پایگاه‌های نظامی در قالب عملیات برخانه Barkhane  و استقرار بیش از 50000 سرباز نقشی حیاتی در مبارزه با تروریست و شبه نظامیان را در سراسر ساحل بر عهده گرفت. همچنین آمریکا با توجه به اهمیت نیجر دو پایگاه هوایی در نیامی و شهر شمالی آگادز و استقرار حدود  1100 سرباز  در نیجر برای مقابله با شورشیان وابسته به داعش و القاعده کمک نمود. علاوه بر بعد امنیتی نیجر برای غرب، این کشور به عنوان هفتمین تولیدکننده بزرگ اورانیوم در جهان است که بیش از 50درصد از سنگ معدن اورانیوم فرانسه و حدود 24 درصد از واردات اورانیوم به اتحادیه اروپا را پوشش می‌دهد.  

در این معنا با عنایت به اهمیت نیجر در مجموعه امنیتی غرب آفریقا و قدرت‌های بزرگ، بازتاب کودتا در منطقه و کشورهای غربی نیز بسیار متنوع بود. این کودتا از طرف جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (ECOWAS)، اتحادیه اقتصادی و پولی غرب آفریقا (UEMOA)، ایالات متحده، فرانسه، اتحادیه اروپا و سازمان ملل به شدت محکوم شد و از ارتش خواسته شد تا به پادگان های خود بازگردند.

جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، «توقف فوری حمایت‌های مالی و تعلیق همه اقدامات همکاری در حوزه امنیت» را اعلام نمود. در همین حال، وزارت خارجه فرانسه نیز از تعلیق کلیه حمایت‌های مالی و عمرانی خبر داد. آمریکا نیز همکاری امنیتی خود با نیروهای نیجر را به حالت تعلیق درآورد و تاکید کرد که مشارکت قوی اقتصادی و امنیتی ایالات متحده با نیجر منوط به ادامه حکومت دموکراتیک و احترام به حاکمیت قانون است.

در این راستا اتحادیه آفریقا، جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا(اکواس) ضمن شرکت در نشست فوق‌العاده سران درباره تحولات سیاسی در نیجر در ابوجا، تحریم‌هایی را علیه کودتاچیان اعمال نمودند که از جمله بسته شدن مرزهای زمینی و هوایی بین کشورهای اکواس و نیجر، تعلیق کلیه معاملات تجاری و مالی بین کشورهای عضو اکواس و نیجر، مسدود کردن دارایی‌هایی نیجر در بانک‌های مرکزی اکواس و تعلیق کمک‌های مالی و معاملات و ممنوعیت سفر و مسدود کردن دارایی‌های مقامات نظامی درگیر در کودتا بود. این تحریم‌ها پس از آن اعمال شد که حکومت نظامی، هیئت مشترکی از کشورهای آفریقای غربی، اتحادیه آفریقا و سازمان ملل را از ورود به نیجر منع و در مقابل فشارهای ایالات متحده و سازمان ملل برای مذاکره مقاومت نمودند.

اما از سوی دیگر بورکینافاسو و مالی حمایت خود را از حکومت نظامی نیجر اعلام کرده و همچنین در بیانیه‌ای مشترک هشدار دادند که هرگونه مداخله نظامی در نیجر به منزله اعلان جنگ علیه آنها است.

همچنین روی دیگر سکه حمایت‌های ضمنی روسیه از کودتاچیان بود. نیجر به عنوان متحدی جذاب برای روسیه با توجه به منافع اقتصادی و استراتژیک مسکو در آفریقا به منظور گسترش نفوذ خود به عنوان یک قدرت جهانی و تنوع بخشیدن به متحدان و شرکای بین المللی در پی تیرگی روابط با اروپا و ایالات متحده، در جریان جنگ اوکراین اهمیت یافت. مسکو که خود را به عنوان یک شریک جایگزین  «ضد استعماری» برای کشورهای آفریقا می‌داند در دومین مجمع اقتصادی روسیه و آفریقا که با حضور پوتین و هیئت‌هایی از 49 کشور آفریقایی در سن پترزبورگ در تاریخ 27 تا 28 ژوئیه 2023 برگزار شد؛ ضمن تقویت همکاری‌های همه جانبه اقتصادی، سیاسی، امنیتی و علمی، پیشنهاد آزادی کشورهای آفریقایی از استعمار نو” را مطرح نمود و تلاش کرد تا از این شکاف برای افزایش نفوذ خود استفاده نماید. همچنین یِوگِنی پریگوژین، رئیس گروه واگنر نیز با توجه به سابقه حضور در جنگ‌های نیابتی، از کودتا حمایت نمود و پیشنهاد ارسال نیروهای جنگی و کمکی را به کودتاچیان اعلام داشت.  

نتیجه :

کودتای نیجر قربانی یک تراژدی است که توسط افرادی که مسئول حفاظت از آن را داشتند؛ ترتیب داده شد. پیامدهای کودتا که متاثر از عوامل داخلی، منطقه‌ای و بین المللی است؛ بازتاب آخرین ضربه به دموکراسی در قاره‌ای است که علیرغم تلاش‌های بسیار برای حفظ آن، ضربه‌ای سخت به این نهال شکننده وارد نمود.  پیامدهای این بحران علاوه بر ناامنی و گسترش افراط گرایی، بحران‌های اقتصادی و بی‌ثباتی سیاسی در داخل بحران‌های منطقه‌ای را نیز افزایش می‌هد.  

با توجه به اهتزاز درآمدن پرچم‌های روسیه توسط حامیان کودتا در نیامی با شعار زنده باد پوتین و مرگ بر فرانسه، گسترش احساسات ضدغربی و به ویژه ضد فرانسوی در نیجر و منطقه غرب آفریقا(مالی، بورکینافاسو) و استفاده زیرکانه مسکو از این شکاف قدرت و گرایشات به عنوان حامی احساسات ضد غربی؛ غرب آفریقا را در آستانه یک جنگ نیابتی قرار داده است. نگاه عمیق‌تر به کودتا برای کشورهای غربی به ویژه آمریکا؛ در واقع در چارچوب مبارزه گسترده‌تر بین غرب و روسیه برای نفوذ در آفریقا است که با هر اقدام غیرمحاسبه‌گرایانه غرب، زمینه را برای نفوذ بیشتر روسیه باز می‌کند که می‌تواند نقطه عطفی برای تغییر توازن قدرت در منطقه باشد.