رابرت میسون؛ عضو موسسه کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس در واشنگتن
(مترجم: رحمان حبیبی؛ دانشآموخته کارشناسی‌ارشد روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی)
پیوندهای تجاری و مذهبی بین کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس و اندونزی که به قرن‌ها قبل برمی‌گردد، به ارتباطات قوی بین مردم دو کشور و برادری اسلامی تأکید دارد. بااین‌حال، آنها از هم‌گرایی اقتصادی، اولویت‌های توسعه‌ای مشترک و هماهنگی نزدیک در سیاست خارجی برخوردار نیستند. ایران پس از دموکراتیزه‌شدن اندونزی در سال 1998، تمایل پیدا کرد ارتباط نزدیک‌تری با جاکارتا برقرار کند. ایران، برخلاف برخی از کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس، سعی کرد روابط اقتصادی، مذهبی و دانشگاهی خودش را با اندونزی ارتقا دهد. در سالهای اخیر، اندونزی نیز ضمن مخالفت با اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، نگرانی‌های این کشور را در مورد برنامۀ هسته‌ای ایران مطرح کرد. تأکید اندونزی بر پایبندی ایران به معاهدۀ منع اشاعۀ تسلیحات هسته‌ای و حمایت از برجام نشان می‌دهد که جاکارتا به امنیت ملی عربستان حساس است.
روابط تجاری و سرمایه‌گذاری روبه‌رشد اندونزی با کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس، به‌ویژه عربستان سعودی و امارات، در دهۀ 2010 به امری عادی تبدیل شد. در سال 2017 نیز ملک سلمان به‌همراه هیئت 1500نفری به اندونزی سفر کرد. اندونزی با جمعیتی حدود 275 میلیون نفر (یعنی حدود 40 درصد از جمعیت آسیای جنوب شرقی) و بزرگ‌ترین اقتصاد در اتحادیۀ کشورهای جنوب شرقی آسیا (آ سه آن) قرار است در سالهای آینده، نقش برجسته‌تری در منطقۀ هند-اقیانوسیه ایفا کند. این کشور به‌عنوان یک دولت غیرمتعهد، بر نظم جهانی چندقطبی تأکید دارد و سیاست‌های آن به‌خوبی با راهبرد بلندمدتِ ریسک‌زدایی عربستان و امارات سازگار است.
از سال 2014، وقتی جوکو ویدودو، رئیس‌جمهور اندونزی، سیاست‌های مرتبط با گسترش نقش این کشور در امور بین‌المللی را در پیش گرفت، تعامل اندونزی با کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس گسترش یافت. رتنو مرسودی، وزیر خارجه اندونزی، اولویت 1+4 سیاست خارجی این دولت را در سال 2020 تشریح کرد. این اولویت‌ها عبارت‌اند از: تقویت دیپلماسی اقتصادی، دیپلماسی حفاظتی، دیپلماسی حاکمیتی و ملیتی، نقش اندونزی در منطقه و جهان و همچنین تقویت زیرساخت‌های دیپلماسی. منطقی است که ویدودو به‌عنوان رئیس‌جمهور ملتی مسلمان، روابط اقتصادی قوی‌تری با امارات ایجاد کند؛ زیرا امارات کشوری پیشرو محسوب میشود که اندونزی از طریق آن می‌تواند روابطش را با سایر کشورهای آفریقا و خاورمیانه گسترش دهد.
عربستان سعودی
روابط اقتصادی ریاض و جاکارتا، با سفر ملک سلمان به اندونزی در سال 2017، بازسازی شد. در این سفر، تفاهم‌نامه‌هایی در زمینۀ تجارت، آموزش، بهداشت، فرهنگ، زیارتی، گردشگری، اشتراک‌گذاری اطلاعات، علم و فناوری، هوانوردی غیرنظامی، شیلات، امنیت، دفاع و مبارزه با تروریسم امضا شد. فقدان رشد اقتصادی گسترده ریاض، روابط اقتصادی این دو کشور را تضعیف می‌کند. اندونزی در سال 2019، تقریباً 500 میلیون دلار خودرو و 318 میلیون دلار کشتی به عربستان صادر کرد. عربستان در سال 2019، شرکت ملی خودروسازی را راه‌اندازی کرد و در سال 2017 نیز قرارداد 3میلیارددلاری با چین برای ایجاد کارخانۀ کشتی‌سازی منعقد کرد. این دو صنایع نوپا می‌توانند بر تجارت دوجانبۀ عربستان و اندونزی تأثیر بگذارند.
عربستان و اندونزی در سال 2014، توافقنامۀ همکاری دفاعی در حوزۀ آموزش، مبارزه با تروریسم و همکاری در حوزۀ صنایع دفاعی امضا کردند. این اقدام، منعکس‌کنندۀ هدف عربستان برای ایجاد و گسترش صنایع دفاعی بومی و مبارزه با تروریسم است. اندونزی از تهدید رادیکالیسم آگاه است و نگرانیهایی دربارۀ جابه‌جایی جنگجویان داعش و القاعده از جبهۀ سوریه و عراق به اندونزی و مالزی دارد. همکاری عربستان و اندونزی در مهار تهدیدات فراملیِ ناشی از اقدامات گروه‌های تروریستی، مهم است؛ به‌ویژه آنکه حملات گروه‌های تکفیری در سوریه و عراق از ظهور احتمالی داعش حکایت دارد.
اندونزی شرکت در جنگ یمن به‌رهبری عربستان را نپذیرفت و در عوض، تلاش‌هایش را بر بازگرداندن اتباع خود متمرکز کرد. جاکارتا در طول درگیری بی‌طرف باقی ماند. بااین‌حال، ریاض به اندونزی هشدار داده است که اگر جاکارتا در اکتبر 2021، به انجام تحقیقات مستقل جنایات جنگی در یمن، در شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد رأی منفی ندهد، عربستان برای سفر اتباع اندونزی به مکه موانعی ایجاد خواهد کرد.
امارات متحده عربی
امارات نیز همچون عربستان، روابط تجاری‌اش را با اندونزی عمدتاً در دهۀ 2010 توسعه داد. در سال 2017، امارات 2 میلیارد دلار در اقتصاد اندونزی سرمایه‌گذاری کرد. منطق روابط دوجانبۀ آنها در طول زمان، راهبردی‌تر شده است؛ زیرا رشد اقتصادی اندونزی به‌عنوان یک قطب منطقه‌ای، قدرت منطقه‌ای و اقتصاد گروه 20 می‌تواند به تنوع و رشد اقتصادی امارات کمک کند. در این سال‌ها، امارات به شریک اقتصادی ارزشمندی برای اندونزی تبدیل شده است؛ به‌ویژه اینکه قراردادهایی به‌ارزش 23 میلیارد دلار در جریان سفر محمد بن‌زاید، ولیعهد امارات، به اندونزی در سال 2019 امضا شد. همکاری‌های این دو کشور در حوزه‌های آموزشی، بهداشتی، کشاورزی و مبارزه با تروریسم ارتقا یافت.
امارات و اندونزی در سپتامبر 2021، مذاکراتی دربارۀ مشارکت اقتصادی جامع آغاز کردند و اگر تجارت دوجانبه، طبق برنامه‌ریزی‌ها سه برابر شود، امارات به یکی از پنج شریک تجاری برتر اندونزی تبدیل خواهد شد. در مارس 2021، امارات اعلام کرد 10 میلیارد دلار در صندوق ثروت ملی اندونزی سرمایه‌گذاری می‌کند. سازمان سرمایه‌گذاری ابوظبی، در حال سرمایه‌گذاری 400میلیون‌دلاری در هلدینگ GoTo اندونزی است. این اولین سرمایه‌گذاری اصلی سازمان سرمایه‌گذاری ابوظبی در جنوب شرق آسیا و بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری این سازمان در اندونزی محسوب میشود.
در همان ماه، سنگ‌بنای نسخۀ دوم مسجد شیخ زاید، بزرگ‌ترین مسجد امارات در اندونزی، گذاشته شد و انتظار می‌رود ساخت این مسجد در سال 2022 تکمیل شود. این نشان می‌دهد که انحصار ساخت مساجد بزرگی با ظرفیت 10هزار نمازگزار، صرفاً در اختیار عربستان نیست. امارات از خلأ نفوذ اسلامی و اقتصادی در سراسر جهان اسلام، به‌ویژه در قدرت‌های نوظهوری همچون اندونزی و هند، برای افزایش نقش‌آفرینی خود در این کشورها استفاده می‌کند.
از نظر دفاعی، امارت و اندونزی عضو سمپوزیوم نیروی دریایی اقیانوس هند (IONS) هستند. امارات از سال 2020 تا 2021 رئیس اتحادیۀ کشورهای حاشیۀ اقیانوس هند (IORA) بود که اندونزی هم عضو آن است. امارات و اندونزی در انجمن مبارزه با تروریسم جهانی (GCTF) نیز همکاری می‌کنند. اندونزی با ایفای نقش پیشرو در سازمان آ سه آن، تا حدودی می‌تواند بین آمریکا و چین تعادل برقرار کند. بنابراین، تجربۀ جاکارتا می‌تواند برای ابوظبی آموزنده باشد؛ زیرا امارات قبلاً از سوی دولت بایدن بر سر ساخت تأسیسات نظامی چینی در بندر خلیفه و شرایط فروش F-35 تحت‌فشار قرار گرفته است. درحالی‌که اندونزی و امارات از روابط اقتصادی-اجتماعی روبه‌رشدی برخوردار هستند، مؤلفۀ ایران می‌تواند بزرگ‌ترین مانع برای حفظ و ارتقای این روابط سیاسی باشد.
رقابت قدرت‌های بزرگ؛ خلیج‌فارس و هند-اقیانوسیه
ازآنجایی‌که عربستان، امارات و اندونزی برای توسعۀ روابط راهبردی تلاش می‌کنند، خطر اعمال نفوذ بر این کشورها وجود دارد؛ زیرا آمریکا و چین در سالهای آینده برای افزایش حوزۀ نفوذشان رقابت می‌کنند. چین می‌تواند از همکاری انحصاری با کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس در زمینۀ هوش مصنوعی، بیوژنتیک، نظارت دیجیتالی و مدیریت بنادر، بهره‌مند شود. فعالیت شرکت‌های چینی در صنایع حساسِ برخی از کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس، واکنش آمریکا را به دنبال داشته است. دولت بایدن از طریق فروش سلاح‌های تهاجمی و استقرار یک ناوشکن دریایی و جت‌های جنگنده که در واکنش به حملات حوثی‌ها به ابوظبی در سال 2022 انجام شد، به‌دنبال اطمینان‌دادن به متحدان آمریکا در منطقه است.
اندونزی نیز از سوی واشنگتن متحدی مهم تلقی میشود. آمریکا در سال 2016، روابطش را با اندونزی به مشارکت استراتژیک ارتقا داد. سفر آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، به اندونزی و مالزی در دسامبر 2021، اهمیت ژئواستراتژیکیِ این کشورها را برای دولت بایدن و منابع اقتصادی مستقر در هند-اقیانوسیه، برجسته کرد. بااین‌حال، تلاش آمریکا به‌منظور گردآوری طیف وسیعی از متحدان برای تغییر موازنۀ قدرت به‌نفع واشنگتن در منطقه، اندونزی را دربارۀ درگیر‌شدن در تنش دریای جنوبی چین نگران کرده است.
شرایط کنونی، فرصت بیشتری برای عربستان، امارات و اندونزی فراهم کرده است که بتوانند با برقراری موازنه بین آمریکا و چین، خودمختاری نسبی بیشتری نسبت به هر زمان دیگری برای خود ایجاد کنند. با وجود این، از یک‌سو، کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس به‌منظور جلوگیری از گره‌خوردگی روابط و دستیابی به اهداف چشم‌اندازشان و از سوی دیگر، اندونزی نیز برای پیشبرد اصلاحات ساختاری و تقویت برنامه‌های رشد سبز خود، تمایل دارند تا حدودی به آمریکا وابسته شوند.
نتیجه‌گیری
با توجه به درگیر‌بودن عربستان و امارات با تهدید ایران و همچنین اختلاف‌نظرهای گذشتۀ اندونزی با این دو کشور بر سر خط‌مشی‌های مرتبط با نیروی کار، سرعت تعامل اقتصادی آنها تعجب‌آور بوده است. آمریکا یا چین، تأثیر آشکاری بر روابط دوجانبۀ عربستان و امارات با اندونزی ندارند؛ اما در عوض، مجموعه‌ای از سناریوها، از جمله استراتژی تجاری چین، می‌تواند این تعاملات دوجانبه را ارتقا دهد یا تضعیف کند. مسائل فوری‌تری همچون تهدید دوبارۀ تروریسم، سهمیۀ حج و فرازوفرودهای روابط شخصی وجود دارد که این روابط دوجانبه را احاطه کرده‌اند.
قابل بازیابی در:
https://www.mei.edu/publications/revitalized-interactions-between-gulf-and-indonesia
