(اریک لوب؛ دانشیار دپارتمان سیاست و روابط بین‌الملل در دانشگاه بینالمللی فلوریدای آمریکا/ ترجمۀ رحمان حبیبی؛ دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی)
ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، برای اولین بار با همتای روس خود، ولادیمیر پوتین، در ۱۹ژانویه۲۰۲۲ در مسکو دیدار کرد. در این دیدار، طرفین دربارۀ احیای برجام، تقویت روابط استراتژیک در سوریه و افغانستان و نیز تقویت همکاری‌های نظامی و اقتصادی برای مقابله با سیاستهای خصمانه و تحریم‌های آمریکا گفت‌وگو کردند. روابط روسیه و ایران از دهۀ ۱۹۹۰، به‌موازات تشدید تنش‌های این دو با غرب، بهبود یافت و در حال حاضر هم ادامه دارد.
یکی از جنبه‌های این روابط که کمتر مورد توجه قرار گرفته است، همکاری اقتصادی و تجاری ایران و روسیه در زمینۀ تولید، صادرات و واردات گوشت حلال و سایر محصولاتی است که از سال ۲۰۱۵ آغاز شد. ایران و روسیه در ۱۸نوامبر۲۰۲۰، کنفرانس مجازی به‌میزبانی سفارت ایران در مسکو برگزار کردند که به‌موجب آن، سند راهبردی تقویت همکاری‌های دوجانبه در حوزۀ تجارت حلال از سوی روسیه تصویب شد. کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه، هدف از این اقدام را تقویت و توسعۀ بخش خصوصی ایران و روسیه از طریق افزایش تجارت حلال بین آنها اعلام کرد. مارات وازیخوویچ کابایف، رئیس انجمن بینالمللی تجارت اسلامی روسیه (IAIB) نیز آمادگی کشورش را برای همکاری با ایران در تجارت گوشت حلال و دیگر فعالیت‌های اقتصادی اعلام کرد.
تلاش‌های ایران و روسیه برای پیگیری همکاری‌های تجارت حلال نشان می‌دهد که آنها برای قرارگرفتن در بازار جهانی به‌ارزش تخمینی ۱۲۹ میلیارد دلاری، اهمیت زیادی قائل هستند. پیش‌بینی می‌شود که ارزش این بازار در سال ۲۰۲۴ به ۱۴۰ میلیارد دلار برسد. ایران و روسیه از بازار قابل‌توجهی برای تولید و تجارت گوشت و سایر محصولات حلال برخوردار هستند. ایران و روسیه در سال ۲۰۱۹، رتبه‌های ششم (۸ میلیارد دلار) و هفتم (۷ میلیارد دلار) گردشگری حلال را به خودشان اختصاص دادند. گردشگری حلال به نوعی از گردشگری اشاره دارد که در رستوران‌ها، هتل‌ها و استراحتگاه‌ها، غذای حلال سرو می‌شود و این اماکن دارای نمازخانه هستند. همچنین، تفکیک جنسیت در آنها وجود دارد و برای خانوادهها مناسب‌اند.
فرصت‌ها و موانع
از نظر ایران و روسیه، افزایش همکاری در تجارت حلال برای مقابله با تحریم‌های آمریکا و بینالمللی ضروری است. این هدفی است که توسط جلالی در کنفرانس مجازی بیان شد. این کنفرانس پس از خروج آمریکا از برجام و اعمال مجدد تحریم‌های اقتصادی علیه ایران در سال ۲۰۱۸ برگزار شد تا ایران از این طریق بتواند از کمک‌های نظامی و اقتصادی روسیه استفاده کند. بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰، صادرات ایران به روسیه از حدود ۴۰۰ میلیون دلار به ۸۰۰ میلیون دلار رسید و صادرات روسیه به ایران از ۲/۱ میلیارد دلار به بیش از ۴/۱ میلیارد دلار افزایش یافت. آمریکا و اتحادیۀ اروپا بین سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹، تحریم‌ها را علیه مسکو، به‌دلیل نقش آن در جنگ اوکراین و سایر فعالیت‌های روسیه، تشدید کردند. اروپا از سال ۲۰۱۵ در قالب سیاستهای تحریمی خود، تجارت مواد غذایی به روسیه را متوقف کرد. همین امر تلاش روسیه برای صادرات گوشت حلال و سایر محصولات کشاورزی به مناطق دیگر را افزایش داد.
افزایش همکاری ایران و روسیه در تجارت حلال می‌تواند به آنها در دستیابی به بازارهای صادراتی بیشتر و کاهش فشار اقتصادی کمک کند. روسیه بازار قابل‌توجهی برای صادرات حلال ایران محسوب می‌شود. در سال ۲۰۲۰، تقریباً ۲۰ درصد از جمعیت روسیه که حدود ۲۵ میلیون مسلمان است، از گوشت و سایر محصولات حلال استفاده کردند. ذکر این نکته لازم است که به‌دنبال انتشار گزارشی در سال ۲۰۱۵ که در آن تأکید شد محصولات حلال، نسبت به محصولات دیگر، سالم‌تر و انسانی‌تر هستند، مصرف محصولات حلال در بین غیرمسلمانان در روسیه و اروپا محبوبیت بیشتری پیدا کرده است. به همین دلیل، صادرات محصولات حلال ایران به روسیه محدود به مصرف‌کنندگان مسلمان نخواهد بود. روسیه به‌منظور تسهیل صادرات، با درخواست ایران مبنی بر ایجاد دفتر نمایندگی انجمن بینالمللی تجارت اسلامی (IAIB) در بندر انزلی موافقت کرد.
انجمن بینالمللی تجارت اسلامی، تقریباً در ۲۰ کشور در سراسر جهان دفتر نمایندگی دارد. این دفتر نمایندگی در آمریکای جنوبی (برزیل)، آمریکای شمالی (آمریکا)، اروپای غربی (آلمان)، اسکاندیناوی، اروپای شرقی (بوسنی و هرزگوین و صربستان)، خاورمیانه (عربستان، ترکیه و امارات)، آسیا (هند، سنگاپور و کره جنوبی) و جمهوری‌های شوروی سابق (آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، لیتوانی و ازبکستان) مستقر هستند. با این حال، برخی از این کشورها به‌دلیل ترس از تحریم‌های ثانویه آمریکا، احتمالاً از تجارت حلال و واردات سایر محصولات از ایران خودداری خواهند کرد.
از طرف دیگر، ایران نیز با جمعیتی نزدیک به ۸۴ میلیون نفر که بیش از ۹۹ درصد آنها مسلمان هستند، بازار قابل‌توجهی برای صادرات حلال روسیه است. همچنین، ایران می‌تواند کانال مناسبی برای صادرات محصولات حلال و سایر کالاهای روسیه به آسیای مرکزی و خاورمیانه باشد. روسیه از وقتی که در سال ۲۰۱۵ تحت تحریم‌های آمریکا و کشورهای اروپایی قرار گرفت، خاورمیانه را به‌همراه هند و چین به‌عنوان بازارِ جایگزین اروپا برای صادرات حلال و سایر محصولات کشاورزی در اولویت قرار داده است. روسیه علاوه بر امضای قراردادهای تجارت حلال با ایران و سایر کشورهای خاورمیانه، می‌تواند از ظرفیت منطقه‌آزاد انزلی ایران استفاده کند. ایران از سال ۲۰۱۵، گوشت حلال را از دو تولیدکنندۀ بزرگ روسیه وارد نموده و محصولات دامی آنها را به کشورهای منطقه و فراتر از آن ارسال کرده است. از نظر بخش‌های دولتی، نیمه‌دولتی و خصوصی ایران و روسیه، گسترش تجارت حلال می‌تواند زمینه را برای همکاری‌های اقتصادی و تجاری دوجانبه و همچنین سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در حوزه‌های دیگر مانند کشاورزی، صنعت و هیدروکربن‌ها تسهیل کند.
سازمان‌ها و افراد
در کنفرانس مجازی نوامبر ۲۰۲۰، سه سازمان و مقام ایرانی به‌همراه یک سازمان روسی شرکت کردند. از نظر ایران، مذاکره و امضای اسناد راهبردی، یادداشت تفاهم و سایر توافقات در این زمینه، مستلزم مشارکت وزارت امور خارجه، سفارت و رایزنان تجاری ایران در مسکو و همچنین جلالی، سفیر این کشور در روسیه است. جلالی در دومین دورۀ ریاست‌جمهوری روحانی، در سال ۲۰۱۹ به‌عنوان سفیر ایران در روسیه منصوب شد و در دورۀ ریاست‌جمهوری رئیسی نیز در این سِمت باقی ماند.
منطقه‌آزاد انزلی از زیرساخت‌هایی برخوردار است که تجارت زمینی، دریایی و هوایی بین ایران، روسیه و سایر بازارها را تسهیل می‌کند. سازمان منطقه‌آزاد انزلی می‌تواند شرایط تجاری مطلوبی از جمله عدم مالیات مضاعف، کاهش عوارض گمرکی و سایر موانع تجاری و افزایش همکاری در کشتیرانی و حمل‌ونقل را به روسیه پیشنهاد دهد. دکتر محمدولی روزبهان، مدیرعامل سازمان نیز در کنفرانس مجازی از کابایف، نمایندۀ روسیه دعوت کرد به انزلی سفر کند. در همین راستا، مجموع تجارت ایران با روسیه بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱، بیش از ۱۹ درصد افزایش یافته است. در این بین، واردات ایران از روسیه تقریباً ۴۳ درصد افزایش داشته است و صادرات ایران به روسیه نزدیک به ۲۳ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
در حالی که وزارت امور خارجه ایران و سازمان منطقه‌آزاد انزلی به‌دنبال امضای توافق‌نامه‌هایی برای تقویت زیرساخت‌های تجارت دوجانبه هستند، اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه (IRJCC)، کارآفرینان و شرکت‌های نیمه‌دولتی و خصوصی هر دو طرف را برای مشارکت در این سرمایه‌گذاری تشویق می‌کنند. اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه مانند دولت ایران و سازمان منطقه‌آزاد انزلی به‌دنبال بهبود زیرساخت‌ها و برنامه‌ریزی برای افزایش تجارت، تهاتر و مبادلۀ نفت و فرآورده‌های غیرنفتی ایران با روسیه و سایر کشورهای همسایه در آسیای مرکزی و خاورمیانه است.
در کنفرانس مجازی نوامبر ۲۰۲۰، تنها یک سازمان روسی به‌نام انجمن بینالمللی تجارت اسلامی روسیه (IAIB) شرکت کرد. انجمن بینالمللی تجارت اسلامی، اتحادیه‌ای است که تجار و کارآفرینان را از کشورهای مختلف گرد هم می‌آورد تا سهم روسیه از تجارت اسلامی، از جمله صادرات و واردات گوشت حلال و سایر محصولات را گسترش دهد. انجمن بینالمللی تجارت اسلامی روسیه، یک مرکز معنوی و آموزشی و مسجد را به‌منظور ترویج گفت‌وگوی بین ادیان و اسلام میانه‌رو افتتاح کرد که برای امنیت ملی و ثبات سیاسی‌اجتماعی روسیه مفید است.
آیندۀ پیش رو
گسترۀ نهایی تجارت حلال و سایر تجارت‌های دوجانبه بین ایران و روسیه هنوز مشخص نیست. اگرچه ایران ممکن است محصولات حلال بیشتری نسبت به روسیه تولید کند، هر دو کشور به تقاضای مصرف داخلی خود افتخار می‌کنند تا اینکه بازارهای صادرات عمده این محصولات را شکل دهند. این دو کشور با دراختیارداشتن منطقه‌آزاد انزلی ایران و انجمن بینالمللی تجارت اسلامی روسیه، از زیرساخت‌های لازم برای تسهیل این تجارت در سطح دوجانبه و همچنین با سایر کشورهای منطقه و فراتر از آن برخوردارند. سازمان‌ها و افراد مشارکت‌کننده در کنفرانس مجازی نوامبر ۲۰۲۰، تفاوت‌های مهمی را بین ایران، به‌عنوان یک کشور انتخاباتی با نخبگان متبوع، و روسیه، به‌عنوان یک کشور ریاستی با نظام سلطانی و فردی، آشکار کرد. با وجود این تفاوت‌های سیستمی، چشم‌انداز افزایش همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه در تجارت حلال و سایر حوزه‌ها، امیدوارکننده به نظر می‌رسد؛ به‌ویژه در صورتی که تنش‌های این دو با غرب تداوم یابد.
قابل بازیابی در:
