گذشته نقش و حضور ایزدی ها در عراق | گفتگو با احسان هوشمند / پژوهشگر مسائل کردی

ایزدی‌ها از اقلیت‌های مذهبی کرد هستند که در شمال عراق، سوریه، جنوب شرقی ترکیه و قفقاز زندگی می‌کنند. ایزدی‌ها به زبان کردی و با گویش کرمانجی صحبت می‌کنند. یک دین باستانی کردی است و در آئین‌های باستانی چون مانوی و زرتشتی ریشه دارد. ایزدی ها از اقلیت های دینی عراق بوده  و هستند . در این حال برای بررسی بیشتر این امر گفتگویی با احسان هوشمند داشته ایم:

موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: گذشته، نقش و حضور ایزدی ها در عراق چگونه بوده است؟

ایزدی ها اگر چه امروزه شهروند کشور عراق هستند، اما بخشی با اهمیت از اعتقادات و باورهایشان ریشه در آئین های کهن و باستانی ایران و حوزه تمدنی ایران دارد. ایزدی ها در چهار کشور فعلی، ترکیه ی، سوریه، ارمنستان و عراق پراکنده هستند. در دوره ی عثمانی به خصوص اواخر آن حساسیت های زیادی علیه ایزدی ها به وقوع پیوست و سپس در چند نوبت علیه ایزدی ها جنایات زیادی صورت گرفت و کشتار های  زیادی رخ داد.

 بیشتر ایزدی های عثمانی به دلیل فشار زیاد  در اواخر حکومت عثمانی ها مجبور شدند که خاک ترکیه را ترک کنند،و عده ای به آلمان مهاجرت کنند و عده ای دیگر مجبور شدند که اعتقادات و باورهایشان را پنهان کنند. در سفر به آمد(دباربکر) در طی ملاقات با تعدادی از فعالان فرهنگی یکی از این افراد گفت که افکار وعقیده خود را که یعنی همان ایزدی بودن را از دوستان خود پنهان می دارد. چرا که ایزدی بودن در کاهش روابط او با دیگران موثر است.

 ترکیه در این حوزه یعنی در پیش گرفتن روش و رویه مناسب و متساهل با اقلیت های مذهبی همچون علوی ها و ایزدی ها سیاست مناسبی در پیش نگرفته است  . در ارمنستان فضا  متفاوت است و امکان فعالیت فرهنگی برای ایزدی ها در ارمنستان بیش از عراق و ترکیه است. پس از سقوط صدام ،دوره ی جدیدی در عراق شکل گرفته است، به مرور شاخه های القاعده و جریان های زائیده از آن مثل دیگر گروه های سلفی و جهادی ، به خصوص داعش عرض اندام کردند؛ و مجموعا همه ی آنها علیه ایزدی ها تحرکات زیادی داشتند، چند سال قبل،  اطراف شیخان وموصل بمب گذاری گسترده علیه ایزدی ها صورت گرفت که طی آن چند صد نفر ایزدی قتل وعام شد. و در جنگ اخیر در عراق که  داعش پس ازاشغال شهر موصل به شهر شنگال حمله کرد نیز تالفات زیادی به ایزدی ها وارد شد.

موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: جامعه ایزدی عراق  بعد از سقوط صدام چگونه بوده است؟

چون ایزدی ها به عنوان اقلیت مذهبی حقوق آنها در عمل  توسط جوامع مسلمان آن کشور چندان به رسمیت شناخته نشده است، روشن است که در فضای سیاسی عراق (به جزء در کردستان عراق که از آزادی های مدنی و مزایا و منافعی  شامل؛ نماینده مجلس در کردستان عراق، چند نهاد فرهنگیبرخوردارند) نمی توانند نقش ویژه ای ایفا کنند ، و در روندهای سیاسی عراق نقش قابل توجهی نداشتند. مهم ترین آن به دلیل جمعیت بسیار کم و به رسمیت نشناختن حقوق آنهاست.

موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: جمعیت و ویژگی های ایزدی ها چگونه است؟

در سال های اخیر با توجه به وضعیت عراق، آمار گیری و سرشماری جمعتی در عراق صورت نگرفته است  ، نه تنها نسبت به ایزدی ها بلکه در کل عراق سرشماری صورت نگرفته است. یعنی آمار دقیقی از جمعیت ایزدی ها در دست نیست. ضمن اینکه ایزدی ها با وجود فشارها تمایل ندارند که چندان مورد توجه قرار گیرند. این عوامل سبب میشود که اطلاع دقیق و درستی از وضعیت اجتماعی و جمعیتی آنها در دسترس نباشد. آنها عموما در عراق و در منطقه اطراف موصل (که مهم ترین مرکز دینی آنها یعنی لالش   در کردستان عراق است) حضور دارند. در دیگر مناطق حضور چندانی ندارند.

موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: اهمیت ژئوپلتیک منطقه ایزدی ها چیست؟

ایزدی ها تقریبا در تلاقی میان مرز ترکیه، عراق و سوریه هستند و فاصله شهرشنگال با سوریه خیلی کم است. ایزدی ها  خود را از نظر قومی کرد می دانند و زبان آنها کردی است. آنها در میانه ی   جامعه ی کرد، عرب، ترک قرار گرفته و در میان جوامع مسلمان منطقه به خصوص ترکها و عربها در طول چند سده  گذشته، تبلیغات قابل توجهی علیه آنان شکل گرفته است. اخیرا یکی از رهبران ایزدی اظهار داشته است که در طی 1500سال اخیر، ایزدی ها بیش از هزار بار مورد تعدی قرار گرفته است. عناصر ادیان ایران باستان که نام ایزدی در آن برجسته است نشان دهنده پیوند عمیق میان ایزدی ها و ایرانیان است. هر چند در این آیین شاخصه هایی از  دین اسلام هم پدیدار شده است.

موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: علت ابهامات مختلف در مورد ایزدی ها چیست؟

قطعا مسئله این است که ایزدی ها علاقه مند نیستند که کمتر در مورد آنها تحقیق کنند و منابع مهم آنها مثل مصحف رش که یکی ازکتب مقدس آنهاست را کمتر در اختیار دیگران قرار می دهند. همچنین تحقیق و نشر و مطالعه در موردآنها کمتر صورت گرفته است. این مسئله سبب شده که فهم ابعاد مختلف اندیشه ای و دینی آنها با دشواری هایی روبرو شود .به رغم مبحث بالا باید گفت که مذهب ایزدی توسط مذاهب همسایه هم به رسمیت شناخته نشده است  و همچون ارامنه توسط همسایگان فشار زیادی به آنها تحمیل شده است.

برآورردهای امروزی نشان می دهد جمعیت ایزدی های عراق حدود صد تا صدوپنجاه هزار نفر است. ایزدی ها  در منطقه شنگال و  موصل و دهوک حضور دارند. چنین به دلیل جمعیت کم و نیز سطح زندگی بسیار فقیرانه و نیز برای حفظ نسل، نسبت به همسایگان زاد ولد بیشتری دارند؛ محرومیت آموزشی و مالی هم زیاد  و درمجموع مناطق ایزدی ها  از محروم ترین مناطق عراق است که از نظر محرومیت نسبت به سایر مردم عراق از محرومیتی دو چندان به سرمی برند.

موسسه آینده پژوهی جهان اسلام: روابط ایزدی ها با سایر جوامع ترکمن، کرد، مسیحی و عربی وسنی وشیعه چگونه است؟

در مجموع  در تاریخ چند صد ساله منطقه شاهد هستیم تمامی گروه های اجتماعی و قومی حاضر در منطقه نسبت به ایزدی ها با رواداری و تساهل برخورد نکرده اند و تضییقاتی علیه این گروه در تاریخ چند صد ساله اخیر صورت گرفته است. تجاوز اخیر داعش به آن مناطق وشمار قابل توجهی از آدم کشی و  تجاوز و جنایات هولناک داعش به گسترده شدن این محرومیت ها  دامن زده است.اینک اکثریت ایزدی های عراق از خانه و کاشانه خود آواره شده و بی خانمان شده اند.