کووید 19 و سیاست خارجی کشورهای حاشیه خلیج فارس
الهام فخرو
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
در اواخر ماه فوریه، عربستان سعودی، کویت، بحرین و عمان اولین موارد کروناویروس (COVID-19) را در بین شهروندان خود اعلام کردند. در منطقهای که به وضعیت هشدار عادت کرده است، سیاست گذاران با لغو و توقف پروازها، دستور بسته شدن مرزهای زمینی و تصویب بستههای محرک اقتصادی، سریعا به گسترش رو به رشد این ویروس همه گیر پاسخ دادند. در حالی که سیاستگذاران شورای همکاری خلیج فارس به تهدیدات داخلی پاسخ می دادند، در سیاست های خارجی خود نیز به دنبال این بهره برداری از فرصت های موجود بودند. امارات متحده عربی از جمله این موارد است. از زمان شیوع ویروس کرونا، این فرصت را برای امارات فراهم شده است تا با گسترش کمک های پزشکی بشردوستانه، سیاست خود را برای تنش زدایی آهسته با رقیب اصلی منطقه ای خود یعنی جمهوری اسلامی ایران، ادامه دهد. علاوه بر این در تماس بین ولیعهد محمد بن زاید، ولیعهد امارات و رئیس جمهور سوریه بشار اسد، ولیعهد پیشنهاد كرد كه برای حمایت از تلاش های سوریه برای مقابله با شیوع ویروس، كمك هایی اعزام كند. این تماس اولین ارتباط عمومی بین یک رهبر عرب و بشار اسد بود، زیرا بیشتر کشورهای عربی روابط خود را با سوریه پس از شروع جنگ داخلی قطع کردند. این یک گام دیگر در تلاش های تدریجی امارات برای خنثی کردن روابط با رژیم سوریه به عنوان بخشی از استراتژی گسترده تر امارات برای مقابله با اسلام سیاسی در منطقه است. در حالی که بحران کرونا برای امارات متحده عربی فرصتی را برای پیگیری اهداف سیاست خارجی خود فراهم کرده است، اما تعامل دیگر کشورها در کاهش درگیری های منطقه ای را نیز برجسته تر کرده است.
دیپلماسی بشردوستانه
امارات متحده عربی مدتی است که از منابع بشردوستانه خود مساعدت می گیرد. از آنجا که شمار تلفات در ایران در اوایل ماه مارس به بالاترین حد در خارج از چین رسیده بود، امارات اعلام کرد که یکی از هواپیماهای حمل و نقل نظامی خود را برای تحویل تجهیزات کمک های اولیه به جمهوری ایران ارسال کرده است. این هواپیما علاوه بر پنج متخصص پزشکی، هفت نفر از سازمان بهداشت جهانی را نیز به همراه داشت. این اقدام پس از اعزام دوم تجهیزات پزشکی متشکل از سی و دو تن تجهیزات پزشکی انجام شد. وزیر امور خارجه امارات متحده عربی این اقدام را به عنوان بخشی از اخلاق مداری این کشور در نظر گرفته و خاطرنشان کرد: “ارائه کمک های بشردوستانه برای منافع مشترک ضروری است. رهبر و مردم جمهوری اسلامی ایران دوشادوش ملت ها در مواقع لازم و ضروری ایستاده اند. ” با این حال، به نظر می رسد این ژست بیانگر قصد سیاسی برای استفاده از بحران COVID-19 برای کمک به کاهش تنش های منطقه ای است. ایران در پاسخ به این ژست اظهار داشت كه شیوع ویروس “دلیل و منطق بیشتری” را در روابط تهران با امارات متحده عربی بوجود آورده است. دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس در راستای روابط گرم تر با ایران نیز کمک هایی را به همسایه متعهد خود اعزام کردند. در اواسط ماه مارس، امیر قطر امیر تمیم بن حمد آل ثانی دستور اعزام شش تن تجهیزات و تسهیلات پزشکی را صادر کرد، و کویت نیز اعلام کرد که 10 میلیون دلار کمک های بشردوستانه می فرستد.
رفتارهای توسعه روابط و دستیابی به ایران به ویژه به عنوان بخشی از سیاست تنش زدایی توسط کشورهای حاشیه خلیج فارس از اواسط سال 2019 دنبال می شود و پس از کشته شدن ژنرال قاسم سلیمانی توسط حمله هواپیماهای بدون سرنشین آمریکا در اوایل ژانویه شتاب گرفته است، حرکتی که منطقه را به درگیری بین ایالات متحده و ایران سوق داد. اما عربستان سعودی، حامی صریح کمپین”فشار حداکثری” ایالات متحده بر جمهوری اسلامی ایران است که از این طریق قصد دارد تا حدودی ایران را تحت فشار قرار دهد تا حمایت خود را از گروهای انقلابی-اسلامی در سراسر منطقه از جمله عراق، لبنان و یمن متوقف کند و به این دلیل هیچگونه اقدامات مشابهی انجام نداده است. این در حالیست که این بحران فرصتی را برای امارات متحده عربی فراهم کرده است تا سیاست نزدیکی تدریجی خود به سوریه را نیز دنبال کند. به دنبال وقوع جنگ داخلی سوریه در سال 2011، امارات متحده عربی در ابتدا از گروه های مخالف دولت سوریه در زمینه تحریم هماهنگ عرب برای دولت سوریه حمایت کرد. زمانیکه گروه های مختلف اسلامی، که امارات متحده عربی با آن مخالف بود، کنترل شورشیان سوریه را به دست آوردند و ارتش سوریه شروع به تثبیت کنترل بر روی قلمروهای از دست رفته کرد، چندین کشور عربی حرکات محدودی را برای نزدیکی روابط با بشار اسد انجام داده اند. امارات متحد عربی به دلیل جاه طلبی خود برای رهبری ائتلاف ضد اسلامی در منطقه، در صدر این اقدامات قرار داشته و در این روند به دنبال محدود کردن نفوذ ترکیه، حامی اصلی گروه های مخالف اسلام گرا در سوریه و فراتر از آن بود. اما در اواخر سال 2018، امارات متحده عربی برای اولین بار از سال 2011 سفارتخانه خود را در دمشق بازگشایی کرد، البته در حال حاضر در سطح کاردار قرار دارد. تماس مستقیم بین ولیعهد و اسد نشانه دیگری است که نشان می دهد احتمالا روابط دیپلماتیک بین دو کشور همچنان در حال پیشرفت است.
تداوم درگیری
در حالی که این بحران برای امارات متحده عربی فرصتی را برای بهبود روابط با کشورهایی که قبلا روابط دیپلماتیک خود را با آن خراب کرده بود، فراهم آورده است، اما اختلافات و بحران های دیگر هنوز حل نشده اند. در تاریخ 24 مارس، شورای همکاری خلیج فارس اجلاس مجازی فوق العاده و اضطراری تشکیل داد و وزرای دارایی را برای گردهمایی در مورد اقدامات یکپارچه برای مقابله با بیماری همه گیر، جمع کرد. مشارکت قطر در این نشست، برای اولین باز از آن زمان که عربستان سعودی، امارات و بحرین در سال 2017 راههای زمینی، هوایی و دریایی خود را به قطر بستند این امیدواری را به وجود آورد که این بیماری همه گیر فرصتی برای بهبود روابط بین کشورها باشد. با این حال اختلافات دیپلماتیک بین قطر و بحرین در روزهای بعد از اجلاس نشان داد زیاد هم نمی توان امیدوار بود. اختلاف بین قطر و بحرین مربوط به بازگشت شهروندان بحرینی از ایران بود. در اوایل ماه مارس با افزایش تعداد پرونده های کورونا ویروس در بحرین، این کشور پروازهای خود را به ایران متوقف کرد و صدها نفر از زائران شیعه بحرینی را در جمهوری اسلامی ایران رها کرد. سپس مقامات بحرینی به آرامی بازگرداندن آنها را آغاز كردند، در حالی كه 165 تبعه با پرواز عمانی در 19 مارس به آنجا رسیدند ولی بازگشت شهروندان باقی مانده متوقف شده بود، دفتر ارتباطات دولت قطر بیانیه ای را در 28 مارس صادر و اعلام كرد كه بحرین پیشنهاد قطر برای بازگرداندن شهروندان بحرینی را رد كرده است در حالی که این پروازها هیچ هزینه شخصی برای مسافران و دولت بحرین نداشت.
این اظهارات در حالی صورت می گرفت كه ده ها زائر بحرینی در 27 مارس به دعوت قطر از طریق هواپیمایی قطر ایرویز از ایران به دوحه رسیده بودند اما نمی توانستند به بحرین بروند. وزارت بهداشت قطر پیشنهاد داد كه آزمایش كورونا ویروس را برای مسافران عبوری انجام داده و به كسانی كه آزمایش شان مثبت است كمك دارویی كند. بیانات قطر در منامه مورد پسند واقع نشد و وزیر خارجه بحرین، خالد بن احمد آل خلیفه، بیانیه ای را در حساب توییتر خود منتشر کرد که قطر را به مداخله متهم می کرد. وی در این بیانیه اظهار داشت: “آنچه قطر انجام داده است قابل سرزنش است و موضع بین المللی روشنی در برابر آن می طلبد. دوحه باید از استفاده از یک موضوع بشردوستانه مانند بیماری همه گیر کووید 19 در برنامه های خود و توطئه های مداوم علیه کشورها و مردم پرهیز کند. وی افزود، بحرین با رعایت اصول بهداشتی و ایمنی، پروازهای ویژه ای را از فرودگاههای ایران به بحرین ترتیب داده بود و تصمیم تهران مبنی بر قرار دادن شهروندان بحرینی در یک پرواز تجاری به دوحه، آنها را در معرض خطر قرار داد، و این نشان می دهد که قطر تدابیر لازم را برای حفظ سلامتی مسافران و خدمه را عایت نکرده است.
نتیجه گیری
به عنوان یک واقعه جهانی شوم، شیوع کووید 19 علیرغم اینکه چالش های عظیم پزشکی و اقتصادی را ایجاد کرد، اما منجر به شکل گیری فرصتهای جدید دیپلماتیک نیز شد. با مشارکت در دیپلماسی بشردوستانه دو جانبه، برخی از کشورهای حوزه خلیج فارس به طرز ماهرانه ای از بحران برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی خود با کشورهایی که با آنها روابط خصمانه داشته اند، استفاده کردند. در حالی که نتایج و دستاوردهای فوری محدود است، یک استراتژی اعتماد سازی تدریجی می تواند به ایجاد زمینه هایی برای کارهای دیپلماتیک با محوریت سیاسی کمک کند. در عین حال، عدم وجود یک هماهنگی چند جانبه از سوی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در مورد بحران کووید 19 در منطقه و ادامه اختلاف بین قطر و همسایگانش نشان دهنده از دست دادن فرصتها برای کاهش تنش های منطقه ای است.
خلیج فارس- سیاست خارجی- بحران ویروس کرونا- تنش زدایی
**مسئولیت صحت و سقم مطالب موجود در یادداشت‌ها، مقالات و مصاحبه‌های منتشر شده در سایت به عهده نویسنده بوده و انتشار آنها الزاماً به معنی تأیید مطلب یا بیانگر دیدگاه‌های موسسه نیست
