پیامدها و چشم انداز قطع روابط قطر با عربستان و کشورهای عربی دیگر، گفتگو با حسن هانی زاده
كارشناس مسائل عربي
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام
امیر قطر بعد از سفر جنجالی ترامپ به عربستان سعودی گفت که ایران یکی از کشورهای قدرتمند جهان اسلام است و به سیاست های متحدانش در شورای همکاری خلیج فارس و امریکایی ها حمله کرد. این اظهارات امیر قطر جنجال و مخالفت های زیادی را در میان کشورهای عربی بوجود آوردو اخیرا به قطع روابط قطر با کشورهای عربی چون امارات، عربستان، بحرین ، مصر و.. منجر شده است. گفتگوی زیر به بررسی پیامدها و چشم انداز قطع روابط قطر با عربستان و کشورهای عربی دیگر می پردازد.
چه عواملی موجب شده تا روابط قطر با کشورهای عربی به وضعیت کنونی برسد؟
اختلافات قطر و عربستان دارای سابقه و ریشه‌های نسبتاً طولانی است. به اعتبار این که قطر کشوری است که به عنوان چکش تعادل کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس با ایران تلقی می‌شود. از زمان شکل‌گیری شورای همکاری خلیج فارس در سال ۱۹۸۱ قطر رویکردی کاملاً متفاوت نسبت به ایران در مقایسه با عربستان داشته و دارد. در طول ۳۶ سال گذشته قطر همواره نقش تعدیل‌کننده‌ای در رفتار پرخاشگرانه عربستان نسبت به ایران داشته، لذا همواره اختلافات بین عربستان و قطر وجود دارد. اختلاف دیگر این است که قطر مایل نیست زیر چتر عربستان قرار گیرد و مطیع سیاست‌های عربستان باشد. به همین دلیل به نظر می‌رسد که اختلافات بسیار عمیق و ریشه‌دار است.
این اختلافات هم‌زمان با ورود دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا به ریاض و شکل‌گیری ائتلاف عربی علیه ایران شدت گرفت، در طول مذاکرات میان سران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا بر ضرورت افتتاح و گشایش سفارتخانه‌های اسرائیل در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس تأکید داشت، در حالی که قطر این مسئله را رد کرد و اعلام کرده شرایط برای برقراری رابطه با اسرائیل فراهم نیست. این موضع‌گیری قطر خشم عربستان را برانگیخت. در این بین عربستان جریان سازی‌هایی را علیه قطر ایجاد کرد و سعی کرد با ایجاد یک جبهه جدید علیه قطر این کشور را منزوی کند و از ایران و محور مقاومت دور سازد به اعتبار این که قطر یک رابطه سنتی با جنبش‌های جهادی فلسطین و حزب‌الله دارد و رابطه نسبتاً پایداری با ایران دارد. این مسئله خشم عربستان را برانگیخت و جبهه ای را ایجاد کرد که از مصر ، بحرین ، امارات و عربستان شکل گرفت و ممکن است گسترش یابد. به علاوه عربستان تلاش می‌کند تا قطر را از ایران و از محور مقاومت هم دور سازد. اختلافات بین عربستان و قطر، هم مرزی، هم استراتژیک و هم امنیتی است. عربستان سعودی سعی می‌کند یک جبهه کاملاً گسترده‌ای علیه ایران ایجاد کند و این امر با مخالفت قطر مواجه شده است.
پیامدهای اقتصادی محاصره زمینی و دریایی و هوایی قطر چیست؟
از آنجایی که قطر پروازهای بسیار متعددی روزانه به کشورهای خارج دارد، بستن آسمان کشورهایی مانند بحرین، امارات، عربستان بر روی قطر آسیب جدی به صنعت هواپیمایی کشوری قطر وارد خواهد ساخت. قطر اکنون فقط یک راه هوایی دارد که از طریق ایران خواهد بود و مسافتی بسیار طولانی خواهد شد. قطر یا باید تن به سازش با عربستان بدهد و یا این که برای برون‌رفت از وضعیت فعلی یک حرکت نظامی علیه عربستان انجام دهد و در هر حال آسیب‌پذیری قطر بسیار بالاست. همچنین محاصره زمینی و دریایی قطر در وضعیت کنونی پیامدهای اقتصادی برای قطر خواهد داشت. بستن مرزها مشکلات زیادی برای قطر ایجاد خواهد کرد. بستن مرزهای دریایی و مرزهای زمینی بین قطر و عربستان در کنار اینکه ممکن است مصر تحت تأثیر کمک مالی و رشوه‌های عربستان بخواهد کانال سوئز را بر روی کشتی‌های قطری ببندد محاصره کاملاً جائرانه و ظالمانه ضد قطر را رقم میزند و قطر به شدت آسیب خواهد دید و وضعیت اقتصادی قطر با مشکل جدی مواجه خواهد شد.
چشم‌انداز اختلافات و قطع رابطه عربستان با قطر را چگونه می‌بینید؟
از نظر برخی تحلیلگران عربی دو راه وجود یا این که قطر تسلیم شود و با عربستان سازش کند و به سمت اسرائیل متمایل شود و حماس و سایر جنبش‌های فلسطینی و رهبران حماس را از دوحه اخراج کند، یا این که تن به یک حمله زمینی و هوایی به عربستان بدهد و جنگ گسترده‌ای را آغاز کند. به هر حال قدرت‌های بزرگ منطقه هم پایشان به حوزه خلیج فارس و تنگه هرمز گشوده خواهد شد و در هر حال خلیج فارس شاهد یک تنش بسیار گسترده‌ای خواهد بود که به نفع هیچ یک از کشورهای منطقه نخواهد بود. همچنین تنش بین قطر و این کشورها مقدمه‌ای برای فروپاشی شورای همکاری خلیج فارس خواهد بود.
تا چه حد این اتفاق می‌تواند اتفاق بیفتد؟
به طور کلی امکان این که قطر بخواهد کشورهای دیگری را واسطه قرار بدهد وجود دارد مثلاً احتمال این هست که کویت وساطت کند و این بحران را حل کند ولی به نظر می‌آید که شرایط به گونه‌ای است که قطر به سمت یارگیری جدید حرکت کند و از شورای همکاری خلیج فارس خارج شود و به سمت ایران و عراق و لبنان و سوریه متمایل شود و حتی ممکن است پای ترکیه را (که همکاری نظامی با قطر دارد) را به حوزه خلیج فارس باز کند.
رویکرد کنونی قطر در قبال اختلاف با عربستان چیست؟
قطر کشوری است که رابطه مستحکمی با آمریکا و رابطه متعادلی با ایران دارد و همکاری‌های اقتصادی قطر با ایران در حوزه انرژی و بهره‌برداری از نفت و گاز فلات قاره موجب شده این رابطه نسبتاً پایدار باقی بماند. در این میان قطر اکنون درصدد یارگیری جدیدی برآمده است، قطر ممکن است ناچار شود برای شکستن فضای تحریم و محاصره با ایران ، عراق ، لبنان و حتی انصاراله، حزب اله لبنان و سوریه یک نوع ائتلاف جدید در مقابل ائتلاف عربستان ایجاد کند.
در چه صورتی نوعی کودتا در قطر توسط عربستان یا بازیگران منطقه اتفاق بیفتد؟
گزینه‌ها و گمانه‌زنی‌های زیادی هم وجود دارد. نخست ممکن است عربستان دست به یک سری تحرکاتی در داخل قطر بزند و کودتایی علیه شیخ تمیم بن حمد صورت بدهد. گمانه‌زنی دیگر این است که جنگی بین قطر و عربستان صورت بگیرد و به سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس کشیده شود و حتی پای ایران را به این جنگ بکشانند. موضوع دیگر این که قطر کشوری با کودتاهای زیاد است و از سال ۱۹۷۱ چندین کودتای سفید در قطر به وقوع پیوسته است. عربستان همیشه یک آلترناتیو در برابر خاندان آل ثانی دارد که می‌تواند علیه حاکمیت شیخ تمیم بن حمد قرار بدهد و دست به یک کودتا بزند. ولی به نظر می‌رسد که ترورهای اخیر ترور نافرجام وزیر دفاع قطر هم بخشی از توطئه عربستان باشد و در این شرایط ممکن است که درگیری‌های داخلی در قطر بین خاندان آل ثانی به وجود آید.
