از زمانی که امپراتوری عثمانی فرو پاشید و ملک فیصل به همراه افسران ملی گرای عرب به دنبال تأسیس عراق بودند . از زمان تأسیس عراق تا استقلال این کشور ازقیومیت انگلستان، فعالیت ملی گرایان عرب عراق تا حدودی جنبه ضد امپریالیستی داشت. پس از کودتای عبدالکریم قاسم و سقوط نظام پادشاهی در عراق در سال 1958 ملی گرایان عرب خود را در قالب حزب بعث سازماندهی کردند و توانستند با کودتای خونین 1968 به قدرت برسند .حزب جدید بعث تمایلات بشدت ملی گرایانه عربی داشت. گفتگو ي زير نگاهي به بررسي پان عربیسم یا ناسیونالیسم عربی درعراق مي پردازد.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: رویکرد گذشته پان عربیسم یا ناسیونالیسم عربی درعراق چگونه بوده است؟
ملی گرایی در عراق از سال 1958 و همزمان با کودتای عبدالکریم قاسم، رهبر اسبق عراق شکل گرفت. فضای داخلی عراق تا قبل از تشکیل جمهوری یک فضای همگرایی و حکومت تا قبل ازآن پادشاهی بود. به دلیل تعامل قومیت های مختلف با یکدیگر طوایف مختلف عراق سنی ، شیعه، کرد، ترکمن و صائبی تا قبل از سرنگونی نظام پادشاهی در صلح و آرامش به سر می بردند. حتی درگیریهای بسیار کمی تا قبل از آن زمان میان کردها و نظام پادشاهی عراق رخ داده بود. ولی بعد از سال 1958 فضای عراق تحت تاثیر قومیت گرایی در مصر و پان عربیستی مصر، شکل گرفت. بدین ترتیب که وقتی افسران آزاد مصر درسال 1952 کودتای مصر را با سرنگونی نظام پادشاهی در مصر تشکیل دادند، بنا و هدف خود را بر پان عربیستی و وحدت جهان عرب شکل دادند و موضوع اسلام گرایی و هم چنین وحدت میان قومیت ها را کنار گذاشتند. از آن زمان یعنی از سال1952 قومیت گرایی در مصر آغاز شد و به سرعت در سایر کشورهای عربی هم گسترش پیدا کرد. قومیت گرایی در حد شوینيستی و نفی همه قومیت های غیر عرب پیش رفت و عراق هم تحت تاثیر فضای مصر و جهان عرب قرار گرفت . از آن زمان بود، که نگاه ها در عراق بر اثر فرهنگ و ادبیاتی که رهبران عراق بعد از سال 1958 ایجاد کردند، بوجود آمد. در نتیجه قومیت ها به حاشیه رانده شدند و قومیت گرایی جزئی از ارزشهای ملی عراق تلقی شد و ملی گرایی به عنوان عامل وحدت اعراب سنی عراق قرار گرفت و شیعیان، کردها و ترکمن ها به حاشیه رانده شدند.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: بعد از سقوط صدام ملی گرایی عربی چه روندی را طی کرد؟
بعد از سقوط رژیم صدام درسال 2003 این نگرش کم تر شد. به دلیل این که اساسا هیئت حاکمه عراقی بر اساس ملیت عربی و قومیت عربی تشکیل نشد. بلکه بر اساس یک نگرش مذهبی شکل گرفتند لذا قومیت گرایی جای خود را به مذهب داد. به این معنا که افرادی که دارای رویکردی مذهبی بودند، قدرت را درعراق به دست گرفتند و چون آنها سالها در مبارزه بودند و در کنار سایر قومیت ها و اقلیتها، علیه رژیم صدام فعالیت ومبارزه می کردند، بعد از به قدرت رسیدن، نگرششان تغییر کرد و این مسئله کم رنگ تر شد. با این حال برخی از طوایف موجود در عراق همچنان دارای رویکردی کاملا پان عربیستی و قومیت گرایی هستند.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: در تحولات ده ساله گذشته چه جریان ها و گروه ها و احزاب هایی نگاه های پان عربی و ملی گرایی داشتند؟
حزب بعث حدود 50 سال در عراق فعال بوده است. از زمانی که حزب بعث به قدرت رسید، یعنی از سال 1968 در حقیقت قومیت گرایی و پان عربیستی به شدت گسترش پیداکرد. به طوریکه در سوریه همزمان با حاکمیت این حزب، بسیاری از کردهای سوری به اعتبار این که آنها غیر عرب هستند از داشتن هویت ملی محروم شدند و به آنها شناسنامه داده نمی شد. لذا بعد از سرنگونی رژیم صدام برای از بین بردن نگاه پان عربیستی و قومیت گرایی در یک اقدام کاملا هوشمندانه آقای جلال طالبانی که یک کرد بود، به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد . این نشان می دهد که بعد از سرنگونی رژیم صدام رویکردها به سمت حذف و کم رنگ کردن پان عربیستی و قومیت گرایی پیش رفت. لذا بعد از سال 2003 مسئله پان عربیستی کم رنگ شد ولي برخی از اهل سنت عراق مثل ساکنان موصل،ُ الانبار، صلاح الدین و مخصوصا تکریت هم چنان دارای رویکردی قومیت گرا هستند و خود عنصر برتر عراق می دانند وسایر قومیت ها را نادیده می گیرند. چون حزب بعث در مناطق سنی نشین بسیار فعال بوده است.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: بیداری اسلامی چه تاثیری بر ملی گرایی و ناسیونالیسم عربی در عراق داشته است؟
بیداری اسلامی بر عراق، خیلی تاثیر گذار نبوده است. چون عراق دارای قومیت های مختلف با رویکردهای مختلف هستند. البته بیداری اسلامی مناطق شمال وغرب عراق را که دارای یک بافت کاملا سنی است، تحت تاثیر فضای عربی قرار داده است، اما چون اقلیت هستند، نتوانستند تغییری در ساختار سیاسی عراق بوجود آورند. تحولات بیداری اسلامی هم به طور طبیعی روی اهل سنت عراق تاثیر گذاشته است، به طوریکه حوادث و اعتراض ساکنان مناطق سنی نشین علیه دولت نوری مالکی دراین راستا قرار دارد. اما چون این نگاه کاملا قومی است، نتوانستند اقدامی دراین خصوص انجام دهند.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: در وضعیت کنونی، وضعیت توان و نیروهای ملی گراو پان عرب در عراق چگونه است؟
در هر حال هنوز رگه هایی از پان عربیستی در عراق وجود دارد. برخی از باقیمانده های حزب بعث در دستگاه های دولتی در رده های پایین تر حضور دارند. هم چنین برخي از اهل سنت عراق دارای نگاه تحقیر آمیزی نسبت به شیعیان کردها و ترکمن ها هستند. حتی زمانی که آقای هوشیار زیباری به عنوان وزیر خارجه عراق انتخاب شد، یکسری مقاومتهایی در اتحادیه عرب میان وزارای اتحادیه عرب شکل گرفت. چرا که بیشتر وزاری اتحادیه عرب تصور می کردند، آقای هوشیار زیباری دارای رگ و ریشه های عربی نیست و نباید در اتحادیه عرب و در کنار وزرای کشورهای عربی حضور داشته باشد. اما بافت و ساختار عراق بعد از سرنگونی رژیم صدام به گونه ای شکل گرفت، که این مسائل کم رنگ تر شد.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: آیا حضور داعش در عراق توانسته تاثیری بر ناسیونالیسم عربی بگذارد؟
خیر، داعش دارای ناسیونالیسم نیست و بدون هدف دست به کشتار مردم می زند، لذا این مسئله تاثیر کمی دارد. ولی همگرایی وهمسویی ساکنان مناطق شمالی و غرب عراق با داعش صرفا برآیند نفرت عمومی آنها از حاکمیت شیعیان است.با این حال اصیل النجفی استاندار موصل زمانی گفته بود، که داعشی ها برای ما بهتر از شیعیان هستند و به همین دلیل این نگاه کاملاً در میان اسلام گرایان سنی وجود دارد که بیشتر نگاهشان پان عربیستی است تا اسلامی.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: آیا نگاه های پان عربیستی در میان شیعیان عراق هم جایگاهی دارد؟
این امر در میان شیعیان پان عربیستی نقش کم رنگی دارد. اما به هرحال برخی از لائیک های شیعه مثل ایاد علاوبی دارای نگاه پان عربیستی است و لذا لائیک ها و سکولارهای شیعه در پیکره شیعیان قطعا دارای نگاه ملی گرایی هستند. زیرا آنها اعتقادی به مذهب ندارند و چون مذهب ارتباط قبلي را با ملی گرایی و پان عربیستی قطع می کنند و لذا آنها اعتقادی به مذهب ندارند و بیشتر گرایش آنها پان عربیستی است.
موسسه آينده پژوهي جهان اسلام: آینده پان عربیسم در عراق به چه سمت و سویی سوق می یابد؟
آینده پان عربیستی نه تنها در عراق بلکه در جهان عرب درحال فرو پاشی است. الان قواعد بازی در منطقه، درجهان عرب ودرجهان اسلام به هم ریخته است. عربستانی که داعیه رهبری جهان اسلام را دارد، در کنار رژیم صهیونیستی علیه شیعیان حوثی عرب می جنگد. همکاری برخی کشورهای عرب با رژیم صهیونیستی علیه فلسطینیان هم باعث شده است که ساختار پان عربیستی ( که در دهه های گذشته شکل گرفته است) درحال فروپاشی باشد. همه اینها موجب شده است، تا پان عربیسم در میان کشورهای عرب کم رنگ شود.
